О Б К О М

Тыва Арат Республиканың тургустунганынга болгаш
Совет Эвилелинге каттышканынга тураскааткан шии.

ЧЭЭРБИ АЛДЫ КӨРГҮЗҮГЛҮГ ШИИ
(Уланчызы. Эгези №38 "Шында")

ҮШКҮ КӨРГҮЗҮГ

Буян-Бадыргы

Буян-Бадыргы (чугааланып олурар). Тываларның күзеп чораан күзелин, бодап чораан бодалын эчизинге чедирип алдывыс. Таңды Тыва Улус Республиканы тургузуп алдывыс. Ам моон соңгаар чүнү кылыр ужурлуг бис. Мен бодаарымга, Тыва Арат Республиканың тургустунганын делегейге чарлаар, чурттуң чуруун, кызыгаарын тодарадып кылыр болгай. Мооң мурнунда кыдаттарның, турктарның, уйгурларның, кыргыстарның, моолдарның, орустарның ак хаанының холунуң адаанга, оларның дарлалының адаанга чурттап чораан-на болгай бис. Кыдаттар, моолдар, кызыл орустар бистиң эрге-байдалывысты хүлээп көөрлер бе ынчаш. Моон соңгаар канчаар чурттаар, кымның-биле өң-тала болурул дээш айтырыглар-ла хөй, шуут баш муңгаш. Тываның он кожуунун чагырып чораан, бүгүдеге хүндүткелдиг, бүгүдеге билдингир Содунам-Балчырны бүгү Тываның тургузукчу хуралынга тыва күрүнениң баштыңынга соңгаан-на болгай. Бо ноянывыс хуралга боду келбээн, ооң ажылынга киришпээн кижи. Ындыг-даа болза хуралга киржип чораан ноян, дүжүметтерден тыва күрүнениң баштыңчызынга соңгутканын дыңнаан ужурлуг. Ындыг турбуже ноян Самагалдайда саадавышаан. Тываның чазааның кежигүннерин чыгбаан, хурал-суглаа-даа эрттирбээн, ыыт-дааш чок олуруп берген, элдептиг чүве-ле-дир. Ноянга барып бараалгап, ужуражып, чугаалажып, аксы-сөзүн дыңназа, кандыг боор. Даарта аъттаныптайн, эки хүнде чугаам кылыйн. (Буян-Бадыргы туруп чоруптар).

ДӨРТКҮ КӨРГҮЗҮГ

Буян-Бадыргы биле Содунам-Балчыр.

Содунам-Балчыр. Силер Сафьянов-биле кожууннарның нояннарын, дүжүметтерин чыггаш, Суг-Бажынга каш хондур хуралдаан болдуңар. Бот-догуннаан Таңды Тыва Улус Республика тургустунган деп чонга чарлаан-дыр силер.Чогум ол хуралга кайы хире улус чыып алган улус силер? Эки белеткел-даа чок, каш борбак ноян, дүжүметтериңер-биле хуралдаан бооп, мени чурт баштыңчызынга соңгудуп кагдыңар. Бүгү Тываның улуг нояны киришпээн хуралга Таңды Тыва Улус Республиканың тургустунганы, ооң даргазынга мени соңгааны шын бе, ёзу-чурумга дүгжүр бе ынчаш, ноян?

Буян-Бадыргы. Ийе, улуг Шуулган Суг-Бажынга болган. Хуралга төлээлерден аңгыда кымнарны чок дээр боор, аъттыг, чадаг кижилер хөйү-биле келген ийин. Улуг Ураанхайны чагырган амбын бээли силер, Тожунуң Тоңмит ноян, Салчактарның Идам-Сүрүң ноян келбейн бардылар. Бээзи кожуундан чээрби, Даа кожуундан он, Маады кожуундан үш, Салчак кожуундан тос, Оюннар кожуундан төлээ он чеди, бир көрей, Моолдан Шагдыржап, ниитизи-биле алдан үш төлээ келгени ылаптыг, барымдаа болган чүве. Чурттуң иштики-даштыкы амыдыралының айтырыгларын шиитпирлээр талазы-биле Совет Россияның удуртулгазы-биле ажылдаар деп шиитпирни ол хуралга хүлээп алдывыс. Чамдык төлээлер Моолдарга каттыжар деп-даа турду-ла, ноян. Оларның ол саналы өөскүвейн, өже берди.

Содунам-Балчыр. Тожуларның, салчактарның нояннары Моолга каттыжар деп саналды киирген чүве болганда, оларның ол саналын кичээнгейлиг өөренип көөр турган-дыр силер. Тывалар моолдар-биле садыг-саарылга кылып, чер-чуртувусту камгалап чордувус. Шажын-чүдүлге черлери, лама, хамнарның ажылы чаңгыс аай болгай ыңар. Ижер-чиир аъш-чемивис, чурттап орар өглеривис безин ылгал чок эвес чүве бе. Сафьянов совет эрге-чагырганы Тывага тургузар дээн күзелин чедип алган ышкажыл.

Буян-Бадыргы. Орустар-биле чоокшулажып, өңнүктежи-даа бээривиске, моолдар-биле харылзаавыс хенертен үстү бербес-ле болгай, ноян. Ха-дуңма, дөргүл-төрел улустарның аразында харылзаа үзүлбес, аалдажып, аргыжар апаар.

Содунам-Балчыр. Мен бодаарымга, орустар-биле чоокшулажыр болза, моолдар-биле шаг-үеден бээр турган харылзааның үзүлгени ол. Олардан ырап чоруурунуң эжиин ажыдып алган-дыр силер. Шын эвес болган-дыр.

Буян-Бадыргы. Манчы кыдаттарның дарлалы тыва кижилерге кончуг аар-берге турган. Эрии-шаажызы коргунчуг, балыг-бышкын, хан-чин-биле долган болгай. Моолдар оларның аажылаашкынын, дерзии үүлгедиишкинин, куду көрүүшкүнүн бир хеп-биле өттүнүп, кара туразы-биле аажылап турган болгай.Кыдаттар дег ядыы-ядамык-даа дивес, тываларның кыс уругларын, кадайларын чазарлап, сүрүп чоруп турдулар.

Содунам-Балчыр. Ындыг амыдырал чүгле бисте эвес болдур ийин, ноян. Ол дээрге Кыдатта, Моолда, Төп Азия чурттарында амыдыралдың чарылбас кезээ, чаңчылы, хоойлу-дүрүмү-дүр. Кыс уруглар, херээжен кижилерде эрге-шөлээ чок болганындан ашактар кадайларны ыт дег аажылап, ажыглаар эргелиг-ле болгай.

Буян-Бадыргы. Бис ам бот-догуннаан аңгы күрүне болганывыста, тускай хоойлу-дүрүмнүг болур бис. Ядыыларны, херээжен чонувусту кайы-хамаанчок аажылап, бастыр чоруктан камгалаар бис.

Содунам-Балчыр. Силерге ындыг суртаалды кымнар кылып турар чүвел, ноян. Орустар ынчап турлар бе? Суг-Бажынга болган хуралыңарга орус төлээлер дээр кижилериңер кежээлеп турган дишти. Олар Хемчик нояннарын кадыг арагазы-биле суггарып, хөөредип, көгүдүп тургаш, бажыңар сээдеңнедир сургап каапкан эвес чүве бе?

Буян-Бадыргы. Хүндүлүг, бүгү Тываның амбың бээли! Кандыг-даа арагалаашкын болбаан, кым-даа хөглээшкин, дойлаашкын кылбаан. Бистиң Тывавыстың, чуртувустуң иштинде тургустунуп келген байдалды шинчип, өөренип көргеш, соңгу талавыста кожавыс боор орустарже көрнү бердивис. Олар Кыдаттан, Моолдан сайзыраңгай болгай. Ынчангаш олар-биле эптежип, найыралдажып, садыглажыр болза, биске ажыктыг деп бодаар мен.

Содунам-Балчыр. Орустарның Кыдаттан, Моолдан хөгжүлдези, улуг-ла дизе, бир базым хире ылгалдыг. Ак хаанның хайгааралынга тургаш, чүнү чедип алдывыс. Харын-даа чер-чуртувусту са базып кагды. Кызыл орустар келгеш, база-ла ол-ла ажылдарын уламчылавышаан. Бии-Хем, Каа-Хем баштарында алдын, мөңгүн каскан кижилер орустар. Туран, Өөк, Каа-Хем ынчаар мал-маган азырап, тараа тарып, бажың-балгат туткан кижилер орустар деп дыңнадым. Ак орустарның хайгааралынга-даа турувуста, Маадылар, Салчактар, Тожуларның нояннарын тогбас, кадыг арагазы-биле чараа-думаазын төгүлдүр суггаргаш, чорудуптар турган эвес ийик бе?

Буян-Бадыргы. Ол үеде ак орустар биле Тываның аразында кызыгаар ажык, эрттирилге бижик хереглеттинмейн турган. Тыва деп бот-догуннаан тускай күрүне тургустунмаан болганындан күрүнелер аразының айтырыгларын шиитпирлеп алыр арга чок турган бис. Ооң ужурундан орустар Саян артындан кара туразында көжүп кээп, бистиң ээн чыткан эки черлеривисти ээлей бергеннер. Ынчангаш бо хамык күрүне ужур-уткалыг ажыл-херектеривисти углап баштаары-биле дораан ажылче үнүп, чазак кежигүннерин ажылдадырын силерден дилээр кижи-дир мен, ноян.

Содунам-Балчыр. Мен бодаарымга, эрги турган оран-чурт девискээри-биле моолдарга-ла чыпшынганы дээре боор. Орук-чирик, аргыжылга, өртээлдер турумчаан, таныш-көрүш, дөргүл-төрел улустар аразында аргыжылга чурумчаан болгай. Моолдар биле тывалар чаңгыс хаанныг боорга-ла, чедер боор оң, ноян. Орус садыгжыларның бараанының өртээ, чиижең кыдаттарның өртээнден улуг ылгал чок боор чораан. Бир борбак аът мыяа хире махорканың өртээ ийи хой, чаңгыс сереңгени бир хой дээр улус болду. Хемчик нояннарының деткимчези-биле орустар Шагаан-Арыг, Чадаана, Чаа-Хөл, Хемчик унунда садыгларын ажыткылап алдылар.

Буян-Бадыргы. Чиижең кыдаттар, бардам, шодаа моолдар арат-чонувусту мөлчүп, улам чадарадыр чоруун болдурбас дээш, тускай бот-догуннаан күрүневисти тургузуп алдывыс. Ону бодап көрүңер, дээрги ноян.

Содунам-Балчыр. Таңды Тыва Улус Республиканы тургускаш, ооң даргазынга бодуңнарны чүге соңгудуп албаан силер. Сафьянов-биле сүлчээлежип, шуулганны даргалап турганыңар ону херечилеп турган эвес ирги бе, ноян?

Буян-Бадыргы. Менде ындыг сеткил, ындыг күзел чок, ноян. Мээң кол-ла сеткилим, күзелим Тыва чуртумга тускай тыва күрүнени тургузуп алыры турган. Ол күзелим боттанганынга өөрүп, амырап чор мен. Бот-догуннаан тускай күрүнелиг болдувус. Ону өске кижилерге дорамчыладып, таптай бастырбас бис. Черниң, сугнуң, тайга-таңдының хамык байлаа бистии болур. Ынчангаш бо бүгү байлаавысты өске кижилерден камгалап, чер-чуртувустуң ээлери болур дээш, ажылдаарывысты күзээр-дир мен. Ам кээп сен, мен деп турарывыска, чонувуска чованчыг, арын-нүүрүвүске аарышкылыг болдур ийин, ноян.

Содунам-Балчыр. Орустарны өттүнүп, хоолгалап тургузуп алган чазааңар ноян, дүжүмет кижилерниң ат-сывын, чиңзелер кадаар эргезин, улуг дужаалдыг албан кижилеринге чүдүүр, кадак тудар, сөгүрүп, тейлээр чорукту чок кылыр диген-дир. Мынчаар кара туразында аажылап, ажылдаар болзуңарза, тургузуп алган нам, чазааңар бодуңарның бажыңарны алыр чадавас. Эки кичээнип, эки оваарнып чорууруңарны силерге күзээр кижи-дир мен, ноян. Чогум ажылдаар, ажылдавас дугайында амдыызында сеңээ аксы-сөзүм берип шыдавас-тыр мен.

Буян-Бадыргы. Таптыг-ла боданып көрүңер, ноян. Түңнел аксы-сөзүңерни манаар апаар-дыр бис. Менди-чаагай. (Буян-Бадыргы чоруй баар.Содунам-Балчыр ооң соонче көрүп оруп каар).

(Уланчылыг)

Виктор ДАНДАР.

«Шын» №40 2024 чылдың июнь 1