АЙТЫРЫГ — ХАРЫЫ
Амгы үеде оруктарның байдалы, септелгези, пассажирлер аргыштырылгазы, чиигелделер дээн ышкаш оруктарга хамаарышкан чурттакчы чонну сонуургадып турар айтырыгларга ТР-ниң Орук-транспорт комплекизиниң яамызы харыыны берген.
1) 105 дугаарлыг маршрут-биле аргыжып турар автобустуң төнчү доктаамын “Дар” дачазынче чылдырарының дугайында
ТР-ниң Орук-транспорт комплекизиниң яамызының дужаалы-биле бадылаан даңзы ёзугаар амгы үеде “Дар” дачазынга чедир «Мурнуу микрорайон —Серебрянка» аразының 103 дугаарлыг автобузу чедип турар. Хүннүң-не бо маршрутче ийи автобус үнүп турар (НЕФАЗ, ПАЗ). Бо угланыышкында 103 дугаарлыг автобустуң маршруду-биле 105 дугаарлыг автобустуң маршруду капсырлажып турарын барымдаалааш, 105 дугаарлыг маршрутка өскерлиишкиннер кылыры болдунмас.
2) Спутник микрорайонну таварыштыр Кызыл хоорайдан Каа-Хем суурга чедир орукту чиигедириниң дугайында
Спутник микрорайоннуң хөгжүлде планында автомобиль оруктарының чүктешкизин чиигедириниң талазы-биле хемчеглер көрдүнген. Тодаргайлаарга, Кызыл хоорайдан Каа-Хем суурга чедир өттүр халыыр оруктуң техниктиг үндезилээшкини кирип турар. Амгы үеде ону төндүр кылырынга, саң-хөө негеттинер. Эрээн хар суунуң, Хербис дааның аңгылаашкынының айтырыы ам-даа ажык хевээр.
Ынчалзажок бир эвес акша-төгерик айтырыы чогумчалыг шиитпирлетине берзе, ТР-ниң Орук-транспорт комплекизиниң яамызы көрдүнген акша-хөреңгилерниң иштинге ажылдарны чорудар арга-шинекти көөр.
Спутник микрорайонга машина-балгаттың тырлыр чоруун болдурбас сорулга-биле Полигонная, Магистральная кудумчуларының оруктарын калбартырының талазы-биле «Восток» КХН-биле күрүне керээзин чарган. Чылыдылга оруун эде кылырының, асфальт-бетон шывыгны чадарының, орук демдектерин шыярының, автобус доктаамнарын тургузарының, Каа-Хем суурже угланыышкынның оруктарын калбартырының талазы-биле ажылдар кылдынган.
3) 2023 чылда авиарейстерге бюджеттен акшаландырган билеттерниң садып-саарылгада чогунуң дугайында
“Росавиацияның” бо чылдың октябрь 31-де дужаалынга дүүштүр 2024 чылда бюджеттен акшаландырар маршруттарның даңзызынче Кызыл — Новосибирск — Кызыл, Кызыл — Улан-Удэ — Кызыл болгаш Кызыл —Красноярск — Кызыл аразының маршруттары кирген. Федералдыг бюджеттен субсидияларның ниити түңү 102,7 сая рубль болган (2023 чылда– 95,3 сая рубль). Шүүделин дуглаан билеттерни авиакомпанияларның албан ёзулуг сайтыларындан каяа-даа чорааш, садып ап болур. Бир-тээ, ук рейстерни федералдыг база регионалдыг бюджеттерниң күсели-биле долузу-биле акшаландырып турар болганда, субсидияларны бүгү хевирниң хамаатыларынга көрген.
РФ-тиң Чазааның 2013 чылдың декабрь 25-те доктаалынга дүүштүр бюджеттен акшаландырыышкынныг маршруттарның даңзызынче кирер дизе, Тыва Республика биле Иркутск облазы акшаландырыышкынның ниити хемчээлинден 50 хуудан эвээш эвес (регион бүрүзүнден 25 хуу) кады акшаландырыышкын негеттинер.
2022–2023 чылдарда Тыва Республиканың Чазаа Иркутск облазының губернаторунуң адрезинче кады акшаландырыышкынга киржилгениң дугайында бижикти киирген турган, ынчалза-даа Иркутск облазының Чазаа Кызыл — Иркутск — Кызыл авиарейстиң кады акшаландырыышкынынга киржир күзелин илеретпээн. Бодунуң талазында Тыва Республиканың Чазаа аңаа киржир күзелдиин бадыткап турган. Бадылаттынган Дүрүмге дүүштүр кады акшаландырыышкынның хемчээли 50 хуудан эвээш эвес болур ужурлуг. Мооң ужун ук рейс субсидиялыг авиарейстерниң санынче кирбээн, «ИрАэро» компания ону доктаамал эвес болгаш саарылгалыг өртек-биле боттандырып турар.
Республика бюджединиң бедик дотациялыг болганының ужун акшаландырыышкынны 50 хуу чедир өстүрери болдунмас, чүге дизе неделяда 2 катап рейсти боттандырар апарза, чылдың-на республика бюджединге 20,0 сая рубльди көрген турар апаар. Ындыг-даа болза бо угланыышкынның хереглелиниң улуун өөренип көргеш, ТР-ниң Орук-транспорт комплекизиниң яамызы ажылдарны уламчылаар.
Чурттуң барыын кезиин болгаш Тыва Республиканы харылзаштырып турар кол угланыышкыннарның бирээзи болза, Кызыл – Москва – Кызыл аразының дорт авиарейизи болур. Ол хамаатыларның чамдык хевирлерин субсидиялап турар. Олар дээрге:
- Россия Федерациязының 23 харга чедир хамаатызы;
- 55 хардан өрү назылыг херээжен кижи;
- 60 хардан өрү назылыг эр кижи;
- кандыг-даа назы-харлыг I бөлүктүң инвалиди болгаш ону үдеп чоруур кижи, инвалид уруг база төрүмелинден II азы III бөлүктүң инвалиди, а ол ышкаш Россия Федерациязының субъектилериниң нормативтиг эрге-хоойлуларында бадылаттынган чурум ёзугаар хөй ажы-төлдүг эрге-байдалын шынзыдып турар документилиг кижи;
- чылдың тодаргай хуусаазында ооң адынга «Бүгү-россияның «Океан» уруглар төвү” дээр күрүнениң федералдыг бюджеттиг өөредилге черинче путевка долдуртунган Россия Федерациязының 18 хар чедир назылыг хамаатызы;
- Ыраакы Чөөн чүк федералдыг округтуң хүрээлеңинче бактаап кирип турар Россия Федерациязының субъектизиниң девискээринде чурттап турар черниң аайы-биле киир бижидилгелиг Россия Федерациязының хамаатызы.
Кызыл – Москва – Кызыл аразының авиарейизинге хамаатыларның ук хевирлерин акшаландырарынга 2023 чылда 12,8 сая рубльди (2022ч.– 86,6 сая рубль) тускай тариф ёзугаар үндүрүп берген.
2023 чылда үндүрүп берген субсидияларны (12,8 сая рубль) долу хемчээлдиг шиңгээткени-биле 2023 чылдың март ортандан бээр Кызыл — Москва —Кызыл авиарейсти саарылгалыг өртек-биле боттандырып турар, ооң үнези чиигелделиг өртектен 3 ажыг катап аар, хереглелдиг ук рейсти акшаландырарынга немелде акша-хөреңги көрдүнмээн.
2024 чылда «ИрАэро» авиакомпания Кызыл — Москва— Кызыл маршруттуң федералдыг бюджеттен акшаландырыышкын талазы-биле 125,0 сая рубльдиң чагыын киирген. 2024 чылда федералдыг бюджеттен Кызыл — Москва — Кызыл рейске 8,048 сая рубльди үндүрүп берген. Неделяда 3 рейс кылдыр. Акша-хөреңгилер февраль эгезинде төнүп калыр.
4) Кызыл – Кара-Хаак аразының автооруун «Вавилин ээтпээ» микрорайоннуң девискээр кызыгаарынга чедир септээриниң дугайында
Бо чылын «Айыыл чок шынарлыг оруктар» национал төлевилелдиң иштинге Кара-Хаак суурже ээр автомобиль оруунуң «Вавилин ээтпээ» агар септелгезиниң талазы-биле күрүне керээзин чарган (оруктуң 8+980–12+940 км участогу, узунунуң дурту 3,960 км). Бо хүннерде участокта белеткел ажылдары чоруп турар.
Оон аңгыда, «ЭкспертПроект» КХН дээр төлевилел организациязының күрүне чагыынга үндезилээш, инженер дилээшкиннер ажылдарын чорудуп, төлевилел болгаш ажылчын документ-саавырны кылып турар. Төлевилел документ-саавырның техника-экономиктиг көргүзүглери-биле алырга, эде чаартынып турар орук доктаамал чырыдылгалыг, дөрт дилиндектиг болур. Ону 2024 чылда боттандырар деп планнаан.
5) Регионнар болгаш муниципалитеттер аразында ниитиниң транспортунуң ажылын сайзыраңгайжыдарының болгаш ол маршруттарга билеттер садарын организастаарының дугайында
Амгы үеде Тыва Республиканың девискээринге муниципалитеттер аразында ниитиниң транспортунга билеттерни баш бурунгаар сайгарарының системазын ажылдап кылып турар. Ону боттандырар операторнуң дилээшкинин чорудуп турар.
А. ХЕРТЕК белеткээн.
“Шын” №98 2023 чылдың декабрь 23
