Аяк сүт тудар чаңчыл тываларның аразынга кончуг нептерээн. Хүндүлүг кижини арт кырындан, кежиг аксындан, орук белдиринден уткуурда, бир аяк сүттү каас-коя хептиг кижи өргүп сунар. Ак сүт, ак сеткилдиг кижи болгаш ак орук даады тудуш дижир.
Кадырган ааржы хүнезинненири онзагай чаңчыл турган. Кыдат садыгжылар Тывага турар шагда чиң тээп деп чүве бар. Ол болза тевелиг кижилер Чадаанадан үнгеш, Моолдуң төвү Үргени, ам болза Улан-Батор хоорайны таварып эрткеш, Пекин (Бээжин) чедер. Кыдат чуртундан барааннап алгаш, чүъктүг тевелерлиг кижилер Тываже углаптарлар. Чиң тегген кижилер кургаг ааржыны бичиилеп чип чоруур, кончуг изигде безин суксавас болур. Ырак-узак чер чораан кижилерге кедилиг суксун ааржы дижир.
Аңчы кижилерге кедилиг чем база ааржы болур. Тайгага аңчы кижиниң чадыры албан бир хап ааржылыг болур. Хөм хапка урган ааржыны чадыр дүндүүнге халаңнадыр азып каар. Ынаар хар, чаашкын дегбес, чүгле салгын чедер. Кым-бир кижи аңчының чадырынга келир болза, аштап өлбес дижир, чүге дээрге ында бир хап кургаг ааржы бар. Тыва езуда кургаг ааржы карачал-даа, дүжүмет-даа кижилерге бир дөмей үнелиг болгаш суксун хандырар чем болур. Ааржы кадырар болгаш ааржыны үрелбес чем база суксун кылдыр ажыглаар чаңчыл шаг-шаандан бээр Тывага туруп келген.
Савада сүттү отче төп болбас. Тенек кижи азы чалчык кижи савада сүттү отче төптер болза, ындыг дүржоктуң бир шагда караа агара бээр дижир. Отче савада сүт төккен кижиниң аксының кежии дудаар болгаш кылган чүвези бүтпес дижир. Савада сүттү отче төкпес чаңчыл эрте шагдан бээр туруп келген, ынчангаш тывалар черле сүттү черже төкпес чаңчылдыг.
Сааның чок-даа болза, саваң белеткеп ал. Ханы уткалыг үлегер сөс. Тывалар чаа кылган хууңну сүт-биле иштээрин кончуг бодаар чаңчылдыг. Мал азыраар болза, сүт үнер, сүт бар болза, хырын тодуг дижир.
Монгуш Кенин-Лопсанның «Тыва чаңчыл» деп номундан алган.
"Шын" №2 2024 чылдың январь 13