ӨӨМ ЭЭЗИ НОГААН-ООЛ СУВАКОВИЧ СОЯННЫҢ АДА-ЫЗЫГУУРУ ШУПТУ ЧЫЛГЫЧЫЛАР, ОЛАРНЫҢ СОЛУН САКТЫЫШКЫННАРЫН БИЖИДИМ.
НОГААН-ООЛ СОЯННЫҢ САКТЫЫШКЫНЫ
«Ачам Сувак Союнзунович Соян, кара чажындан көдээге өскеш, совхоз үезинде чылгычылап чораан. Кырган-ачам ТАР үезинден МЧАЭ үезинге чедир чылгычылаан. Салгалдан салгалче дамчаан чылгычы дээр болза чазыг эвес. Кырган-ачам 1917 чылдың февральда Ак-Эрик суурнуң ферма адаанда Ээр-Терекке төрүттүнген. Ол үеде суур чоок турган. Чон кезек арбаннар аайы-биле чурттап чораан. Ферма турар черден өрү Кара-Шат хайбызынга кезек чолдак деп төрел аймак (арбан) чурттап чораан.
Ол үеде хилиг кызыгаар чок турган болгаш, беш-алды моол келген. Оларның уруу бистиң кырган-ававыс-биле амыдырал тудуп чурттааш, ийи оолдуг болган. Ажы-төлүнүң бичиизи мээң ачам. Кырган- авамның ады Седихөө, ачам Союнзун. Ачам миннип кээрге адазы чок апарган болган. Кара-Шатка орнукшудуп каанын авазы чугаалаан. Ачам 10 харлыг турда, авазы ийи оглун азырап чорааш, Хемчик Хам-оол деп кижи-биле чурттааш, үш дугаар оглун божаан.
Бичии турда амыдырал дыка берге турганын ачам бо-ла чугаалай бээр: байларның хоюн кадарып, ооң эъди, ак чеми-биле кыш ажып, тараа-быдааны хооруп, соктап, авазынга дузалажып, амыдырап чораан».
АЧАЗЫ СУВАК СОЮНЗУНОВИЧ СОЯННЫҢ ЧУГААЛАРЫ
Бичиимде байларның хоюн кадарып берип чораан мен. Бир чазын Данчан Даянның хоюн кадарып турар үемде бези төрүпкен. Кулуннуң думчуун сы туткаш, эмзирип алгаш, бени четкеш, хойну сүрүп алгаш, чедип кээримге, Данчан Даян: «Мал савалыг, чоннуг чоруур кижи-дир сен, бо бени мал кылып алыр сен» — дээш, шаңнал кылдыр берген.
Бир чылын кыш багай болганындан улуг чут дүшкен. Чоннуң мал-маганы төнген. Ачам сугда үш молдургалыг үш инек арткан. Бир эр, ийи кыс молдургалар-дыр ийин. «Молдурганы даайыңар кээрге, чазадып алыр силер» дээн турган. Даайывыс кээрге, молдурганың бирээзи бустап туруп берген. Даайым тургаш, малыңар база катап өзери ол-дур дээш, молдургавысты чазап берген. Ийи бичии халышкы ооң бүүрээн чиксээривисти чүү дээр боор.
9–10 харлыг тургаш Алдынча хораазының азы Күр эконом чылгызын кадарып турган ийи оолдуг Севээн Дадар деп кижиге дузалажып, малын кадарышкаш, эки кадарчылаан дээш, карала, дорала ийи чаваа шаңналга алган бис. Ол үеде бөрү көвей, айыылдыг, дүне безин кадарар турган. Ийи чаваа-биле шаңнаткаш, ийи алышкы дыка-ла өөрээн ийик бис. Ынчан чылгы малывыс чок турган.
ТАР, МЧАЭ үезинде чыып каан чылгыны кадарар кылдыр меңээ хүлээдип берген. Түңнелинде, күрүне санаашкынының үезинде, муңга бир сан четпес кылдыр малдаан мен. Бир сан четпес боорга, Шойдак ашактың бора аъдын салгаш, 1000 кылдыр чизелээн».
НОГААН-ООЛ СОЯННЫҢ АЧАЗЫНЫҢ ДУГАЙЫНДА САКТЫЫШКЫНЫ
Ачам хөй чылгы малдап турар үезинде черден эзер тып алырга, ол эзер оор мал эзери болган. Аңаа шамнаткаш, 2 чыл 6 айга шииттиргеш, репрессияга таварышкан.
Бир эртен домзакка чыскаалга: «Ажыл кылыр күзелдиг беш кижи бир базым үнүп келиңер» — дээн. Үш тыва, ийи орус үнүп келген. Чүнү-даа ыыттавайн, ол беш кижини алгаш чорупкан. Домзактың даргазы Дакар деп бедик чаагай орус кижи турган. Улуг-Хемче киир улуг кажаа туткан турган. Чедире бергеш, дайынче чүдүрген бежен муң чылгының сөөлүн чүдүрткен.
Ак бөрттүг боорга, ачамны Себелый деп адап турган. Ачамның сыдымнаары кончуг, ынчангаш Дакар дарга: «Шупту сыдымнарыңар октаңар. Себелый сыдымназын» — дээн. Ачам чааскаан сыдымнааш, улуска тутсуп бээрге, хөй кижилер сөөрткеш, паромче киирип турган. Ол чылгыны 3–4 хонук чүдүрген. Ийи хонганда, Дакар дарга ачамны эдертип алгаш чоруткаш, Кара-Булуң, Межегей, Кара-Хөлге чылгы кадартып каан. Ол чылгыны бир чыл ишти малдааш, эки малдааны дээш чанып келген.
Чанып келгеш, улаштыр чылгы кадарып эгелээн. Тыва чылгыны ускаажыдар дээш, Кызылдан ийи аскыр эккелген. Амгы үеде болза, кагдынган гараж турар черге, хавак кырынга кажаага ол ийи аскырга өөр чылгы үскен соонда, ол чылгыны дыка үр малдааш, бедик шүүгүнүң шаңналынга кызырак алган. Чылгыга ийи орус аскыр база эккеп салыпкан турган. Орус уксаалыг аскыр салган түңнелинде чылгыга чүгүрүк аъттар көвүдээн. Дендии-ле чүгүрүк аъттар болган. «Эккелген аскырым оолдары, сөөлгү арткан чүгүрүк аъттар бо-дур» — деп, ачам тайылбырлап олурган.
Ачам көвей чылдар иштинде түңнелдиг чылгычылаан.
ӨӨМ ЭЭЗИНГЕ ЧОРГААРЛАНЫР МЕН
Ногаан-оол Сувакович 1967 чылда хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге төрүттүнген. Акылары-угбалары өг-бүле тудуп чурттап чоруй баарга, ада-иезиниң чанынга дузалажып, дөрт класс дооскаш, өөренмейн мал-маган малдап чораан. 16 харлыында Мөңгүн-Тайгадан келген карантин чылгызын малдаан. Ол малын дужаагаш, ол-ла кыжын, 1984 чылда, Нарындан сиген өртээнге келген 100 чылгыны хүлээп алган. Ону бир чыл малдааш, шериг чоруур дээш, совхоз чылгызынче кадыпкан. Шеригже чорбайн баарга, ол-ла чазын 1985 чылда совхозтуң көвей чылгызын хүлээткен. Ынчан совхоз директору Белек-оол Чоодуевич Баткар. Совхозтуң чылгызын уксаажыдары-биле дөрт аскырны машинага чүдүрүп эккеп бергеш, хүлээткен. Ынчан хлеб өртээ 16 көпеек турда, бир аскырның өртээ 16 муң. Ол дөрт аскырга дөрт аңгы өөр үскеш, малдаан түңнелинде 1987 чылдың сентябрьда акт езугаар 12 баш аскыр, 226 бе, 102 улуг аът, 38 шүлдең бе, 63 эр богба, 51 кыс богба, 31 шүлдең аът, 60 эр кулун, 58 кыс кулун дээш ниитизи-биле 507 баш мал болган.
«Пограничный» совхозтуң чылгызын малдап турар үеде күрүнеге эът планынга 100–150 баш чылгыны чылдың-на чүдүргеш, чорудар турган. Бир эвес ындыг план чок турган болза, 1000 баш чедир малдаптар турган боор.
Амгы үеде хуу малы ийи аскыр өөр чылгылыг. 2018 чылда чайын бир аскыр өөр чылгызын чидирип алгаш, бир ай ишти дилеп келген. Сураа Чаа-Хөл кожуунда дыңналган. Сүрүп чеде бергеш, тып алган. Эйлиг-Хемниң Куйлуг хемни таварты дилээш, Ортаа хемден малдарны тып алган. Паромга келгеш, КамАЗ-ка чүдүрер ужурга таварышкан. Паромнап кежер дээн чон сонуургап көрүп турганнар. КамАЗ-тың кырынга аскыр биле бир бени баглааш, арткан малды чээни Шоваа-биле кады бөлүп эккээрге, чыылган чон долгандыр бүзээлеп тургаш КамАЗ кырынче үндүр сывыржып берген. Он хире мал үнмейн барган, чээни Шоваа дозуп эккээрге, бирээлеп сыдымнап эгелээн. Сыдымын октаар, ыяап-ла бирээзинче кирер. Долгандыр турар чоннуң аразындан улгады берген назылыг ашак кижи: «Оо богда, бо оолдуң аргамчылаарын кончуун, ындыг аргамчылаар кижи малын тып албайн канчаар. Ындыг эрес-шоваа кижи көрбээн мен» — деп алгырып турган дээр.
Чыылган чон КамАЗ кырынче дузалажып үндүр идип берип турган. Имиртиңнеп эгелээн. Дөрт мал артканда, «Бо дөрт малды сыдымнааш, чазар болзумза, бо оран-чуртка мал бооп артып каар деп бодап алдым. Υш малды часпайн сыдымнаптым. Чаңгыс аът арткан. Караңгылап, чүве көстүрү бергедеп эгелээн. Сөөлгүзүн база чаңгыс киир кагдым. Сеткилим хостуг, чоргаар. Оран-чуртумга чалбарып, сагыжым оожургаан»— деп чугаалаар кижи.
1995 чылда совхозтуң чылгызын хүлээткен. Амгы үеде хууда малын малдап чоруур.
Айлаңмаа СОЯН, малчын.
Тес-Хем кожуун, Ак-Эрик суур.
Чуруктар маадырларның хуу архивинден база Арслан АРАКЧААНЫҢ.
"Шын" №58, 2023 чылдың август 5