Чоокта чаа Албанияның төвү Тиранага делегей чемпионадынга бистиң мөгевис Начын Монгуш чемпионнааш, төрээн Тывазының адын алдаржыдып база удавас хостуг хүрештиң 65 чылдаан оюнга уткуштур улуг чоргаарал болган.
Чемпионат канчаар эрткенин, чемпионнуң аңаа белеткелдерин, эрткен оруун сайгарып, ТР-ниң алдарлыг тренери, Олимпийжи курлавырлар спорт школазының башкызы, дагдыныкчызы Алибек Хомушку-биле ужуражып чугаалаштывыс.
— Делегей база Олимпий оюннарының чемпионнарын белеткээринге 10–15 чылдар иштинде хөй -хөй дүрүмнерни шыңгыы сагыыры база быжыг сагыш-сеткил, арга-дуржулга, улуг бүзүрел чедери чүгле спортчунуң бедик күзелинден хамааржыр. Ол улуг тиилелгени чедип алырынга тренер башкының, эмчиниң база деткикчилерниң, эш-өөрүнүң дузазы, сагыш-сеткилди көдүрүп, хей-аъдын чүглендирер. Бөгүн бистиң бүзүреливис, быжыг тура-соруктуг — Начын Монгуш ол. Начын чону дээш кончуг сагыш човаачал, аажок кызымаккай, тиилелге дээш улуг чүткүлдүг мөге.
Спортчу хүрешти сайзырадыры дээш база спортчуларны деткиири-биле бүгү делегей чергелиг хүреш чөвүлели 2016 чылдан эгелээш, 23 харга чедир мөгелер аразынга делегей чемпионадын эрттирип келген. Бо үениң иштинде 57 килге Россиядан Начын Монгуш 1 дугаар чемпион болуп турары улуг чоргаарал. Ук чедиишкинге хамаарыштыр Олимпийжи курлавырлар спорт школазының удуртулгазы 2023 чылда чемпионну белеткээр талазы-биле боттарынга дагдынып, шын шиитпирни хүлээп алгаш, бедик көргүзүглүг болганнар. Амгы үеде улуг дузаны ачазы Өлзей Монгуш (Кызыл кожуунда көдээ-ажыл агый специализи), авазы Шеңне Монгуш (уруглар садында кижизидикчи башкы) көргүзүп турарлар. Авазы, ачазы алыс угунда мөгелер чурту Сүт-Хөл кожууну, Ак-Даш сумузу чурттуглар.
Бо чемпионат доостуру билек Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг дораан телефон таварыштыр байырны чедирген. Ноябрь 3-те ол “Автомобилист” спорт залынга мөгелер, тренерлер-биле ужуражылга үезинде чемпионга белек кылдыр «Нива» машинаны байырлыг байдалга тывыскан. Начынның бо чедиишкини хүреш тыва кижиниң ханында деп чүүлдү бадыткап, бичии чаштарны спорт залче кээп хүрежиринге улуг үлегер деп дамчыткан.
Тиранага болур чемпионатка киржири-биле Начын шыырак белеткел кылдыр дараазында шилилгелиг маргылдааларга эки түңнелдерни көргүскен. Бир дугаарында, бо чылдың июнь 19–25 хүннеринде Каспийск хоорайга Россия чемпионадынга 3 дугаар черни, оон август 8–10 хүннеринде Минск хоорайга ХКД чурттарының оюннарынга 1 дугаар черни ап, дараазында сентябрь 14–18 хүннеринде Наро-Фоминск хоорайга Россияның бирги чери дээш 23 харлыг мөгелер аразынга чемпионатка 1-ги черни ап чемпионнаан. Делегей чемпионадынга 1 дугаар ужуражылга хүрежинге грузин мөгени 10:0 санга тиилээн, ийиги уруражылгага казах мөгени 7:1 санга ойнаан, үшкү салыгда япон мөгени 7:6 санга ашкан. Дөрт дугаар ужуражылгага 2022 чылда 23 харлыг мөгелер аразынга делегей чемпиону, 2023 чылда Азия чемпиону, ол чылын «Азия оюннарының» хүлер медалының эдилекчизи кыргыс мөге Бекзит Алмаз Уулуга баштай хүрештиң бир дугаар чартыында Начын 4:0 санга ойнадып турган. Бо дээрге Россияның улуг тренери Анатолий Маргиевтиң база тренер Алибек Хомушкунуң тускай тактиказы болган. Ийи дугаар чартыында санын деңнеп 6 биле 6 санга эки көргүзүглери-биле тилээш, финалче кирген. Финалга армян мөге Манвел Хндрцянны 11:0 санга тиилээш, делегей чемпиону атка төлептиг болган. Амгы үеде Начын январь айда Красноярск хоорайга Иван Ярыгин аттыг делегей чергелиг турнирге белеткенип турар.
Спортту база спортчу хүрешти сайзырадырынга үлегерлиг ажылдакчылар; Кызыл хоорайның даргазы, тыва база хостуг хүрештерниң чөвүлел даргазы Ш.Д. Куулар 1970–1985 чылдарда чаа институт дооскан специалистерге, тренерлерге, шыырак мөгелерге квартираларны берип чораанын чон билир. База ол ышкаш Тываның баштайгы Президентизи Ш.Д. Ооржак шылгараан спортчуларны, командаларны машина база улуг түңнүг акшалар-биле деткип тургаш, тыва спортту делегей бедиктеринче үндүрген болгай. Ону боттандырары-биле, 1996–2008 чылдарының Олимпий оюннарынга тыва спортчуларны киириштирер дээш Спорт яамызының ынчангы удуртукчулары Сергей Ооржак база Вячеслав Кара-Тоннуг тускай пограмманы база Олимпийжилер белеткээр төптү тургусканының түңнелинде, дараазында спортчулар: Елена Достай, Чечен-оол Монгуш, Лориса Ооржак, Дженни Чамыян, Кара-оол Оюн олар олимпийжилер болганнар. Шак-ла ындыг төлевилелдерни 2024–2028 Олимпий оюннарынга тыва спортчуларны белеткээри-биле боттандырары чугула херек.
“Демниг сааскан теве тудуп чиир” дээн ышкаш, Начын Монгушка 2024 чылда Олимпий оюннарынга киржир эрге дээш, деткикчилер бөлүүн база шыырак акционер организациялары-биле тускай керээни чарары улуг дуза болур. Харыысалгалыг маргылдааларның бетинде «Чемпионнуң найыры» дээн чижектиг деткимчениң маргылдаазын чүге эрттирип болбас деп. Тиилелге дээш мөгеге ак орукту, спортчу чедиишкиннерни тыва чоннуң мурнундан күзедивис.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” № 85 2023 чылдың ноябрь 8
