2022 чылдың февраль 9-туң хүнүнде 8 дугаарлыг “Шын” солунда «Тоолчунуң хыралбас өнчүзү» деп эгелиг, («Тевек-Кежегениң тоолдары» деп чыындының дугайында) чүүлдү номчааш, сеткилимниң ханызындан өөрүп олурдум. Автор ТГТШИ-ниң чогаал секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады З.Б. Самдан тоолчу, бистиң улуг өгбевис Тевек-Кежегениң дугайында дыка улуг ажылды кылып, мооң мурнунда барык билдинмес турган тоолчунуң намдарын чыып бижип, ооң салгалдарынга арттырып бергенинге, авторга улуу-биле четтиргенимни илередип тур мен.
«Тоолчунуң хыралбас өнчүзү» деп чүүлдүң «Допчу намдары» деп кезээнде тоолчунуң допчу намдарын, өг-бүлезиниң дугайында кандыг ажыл-агый кылып чораанын, канчаар амыдырап-чурттап чораанын автор бижээн. Өг-бүлезиниң дугайында бо кезекте мынчаар бижиттинген болуп турар, “Өөнүң ишти Кыстанмай Ак-Кирбиковна Ховалыг деп кижи. Олар 3 ажы-төлдүг: улуг оглу Александр Тевекович Доржу 1912 чылда төрүттүнген, мал эмчизи; улуг уруу Белекей Тевековна Пюрюна 1919 чылда төрүттүнген, нам ажылдакчызы; бичии уруу Сайын-Хоо Тевековна 1921 чылда төрүттүнген, малчын» деп бижээн.
Бо чүүл “Шын” солунга парлаттынарының мурнунда-ла мен бодум хуумда ада-өгбелеримниң дугайында арткан дөргүл-төрелдеривистен айтыртынып, оларның чугаазын демдеглеп ап турган мен. Кырган-авам, авамның авазы Куулар Сержинмаа Тевек-Кежегеевнаның дугайында сонуургал мээң мурнумга тургустунуп келген. Кырган-авамның адазының ады Тевек-Кежеге боорга, база чарашсынып турган мен, паспортунда төрүттүнген чылын көөрүмге, Куулар Сержинмаа Тевек-Кежегеевна 1898 чылда төрүттүнген деп бижиттинген. Кырган-авамның дугайында, ынчан арткан, таптыг билир улуг-ла кижилернин бирээзи Россия Федерациязының алдарлыг артизи, Тываның улустуң хөөмейжизи Мөңгүн-оол Ондарның авазы, даай-ававыс боор Мая Монгушевна Ондардан тодарадып айтырарымга, мындыг харыыны берди, “Сээң кырган-аваң Куулар Сержинмаа Тевек-Кежегеевна дээрге Тевек-Кежеге кырган-ачавыстың бодунуң эдертип келген улуг уруу боор кижи, угбазы-биле кады Александр Тевек-Кежегеевич Доржуну база эдертип келген. Ынчангаш тоолчу Тевек-Кежегениң улуг уруу Куулар Сержинмаа Тевек-Кежегеевна 1898 ч.т., улуг оглу Александр Тевек-Кежегеевич Доржу 1912 ч.т., ортун уруу Белекей Тевековна Пюрюна 1919 ч.т., бичии уруу Сайын-Хоо Тевек-Кежегеевна Монгуш, 1921 чылда төрүттүнген. Тоолчунуң улуг уруу Сержинмаа Тевек-Кежегеевна биле бичии уруу Сайын-Хоо Тевек-Кежегеевна Чадаана сумузунга (Бажың-Алаак суурга) чурттап чорааннар. Александр Тевек-Кежегеевич биле Белекей Тевековна боттарының эртем-билииниң, амыдырал-чуртталгазының аайы-биле Тыва чуртувустуң янзы-бүрү булуңнарынга амыдырап-чурттап чорааннар. Оларның ажы-төлү, бис, бо хүннерде аравыста деткижип, эдержип чурттап чоруур бис.
Куулар Сержинмаа Тевек-Кежегеевна Сүт-Хөл чурттуг Куулар Байыр-оол Орус-оолович (шолазы, мөге боорга, Мөге, Кара-Байыр-оол дээр турган) Чадаана сумузунга хуу мал малдап амыдырап-чурттап чорааннар. Олар ийи кыс, бир оолду төрээш, өстүр азырап кааннар: Улуг уруу Куулар Чинчилдей Байыр-ооловна, 1917 ч.т., оглу Семис-оол Куулар Байыр-оолович, 1923 ч.т., хеймер уруу Куулар Солотпай Кууларовна 1939 чылда төрүттүнген. Оглу Семис-оол Куулар Байыр-оолович, 1943–1944 чылдарда Тыва эки турачыларның санынга кирип, Украинаның Ровно, Дубно болгаш өске-даа хоорай суурларын немец-фашистиг эжелекчилерден хостаарынга киришкен эки турачы. Тайбың үеде Улус өөредилгезиниң шугумунга дыка хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылдап келгеш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Хеймер уруу Куулар Солотпай Кууларовна ССРЭ-ниң «Маадыр ие» деп хүндүлүг аттың эдилекчизи.
Кууларларның өг-бүлези Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде ССРЭ-ниң шериинге дузаламчы кылдыр хөй баш-санныг малын бергеннер, улуг уруу Чинчилдей Байыр-ооловна алыс шевер, даараныр кижи болгаш, хөй санныг хол хаптарын даарааш, фронтуже чоруткан.
Ынчангаш «Тевек-Кежегениң тоолдары» чыындының автору Зоя Байыровнадан дилээрим болза, чыындының «Допчу намдары» деп кезээнче тоолчунуң улуг уруу Куулар Сержинмаа Тевек-Кежегеевнаны киир бижиирин улуу-биле диледим. Оон аңгыда, «Тоолчунуң хыралбас өнчүзү» деп чүүлдүң эгезинде тоолчунуң чуруунуң адаанда «Тевек-Кежеге Сүт-Хөлге 1892 чылда төрүттүнген» деп бижээн. Мен бодаарымга, тоолчунуң төрүттүнген чылын ыяк тодарадыр болза эки боор, чүге дизе улуг уруу безин 1898 чылда төрүттүнген болгай.
Төнчүзүнде бижиирим болза, автор Зоя Байыровнаның ажыл-ижинге кажан-даа шаптараазыннар турбазын, чүгле эки, чогаадыкчы чедиишкиннер улай-улай кээр-ле болзун деп сеткилимниң ханызындан күзеп каайн.
/ Николай Монгуш,
Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.