Тыва чоннуң амыдыралынга тос эртине бар бооп турганын кырганнардан дыңнап бижээн төөгү чугаалар бадыткап турар.
Бирги эртине — алдын. Таңды кожуун чурттуг Оюн Ажыкай деп кижи чораан. Ол муң кара чылгылыг болгаш алдын аяктыг турган. Кончуг хүндүлүг кижи кээрге, алдын аякка арагазын куткаш, сөңнээр турган дээр. Алдын аяктыг кижи байларның байы дижир.
Мөңгүн. Ашакка баар уругга мөңгүн чүскүктү ада-иези шевер дарган кижиге кылдыртып бээр турган. Мөңгүн чүскүктүг уруг иштели бергеш, чиик адак божуур дижир.
Шуру. Кызыл шуруну боошкун иштинге шыгжап чоруур болза, чогумчалыг болур дээр. Кызыл шурулуг кижи беш чүзүн малдыг болур дижир. Ол болза, өшкү, хой, аът, инек болгаш теве малдар болур.
Чинчи. Шаандагы шагда тыва сыртык арнын ак, кызыл, көк өңнүг чинчилер-биле каастап каар турган. Балдыры шыырак улус сыртык арнының ортузунга кызыл шуруну чыпшыр илип каар. Чинчилиг сыртык эдилээн ашак-кадайның ажы-төлү көвей болур дээр.
Оюу деп көк-ногаан өңнүг эртине даш бар. Ногаан оюу деп дашты былгаар хап иштинге суккаш, аксын так боггаш, аптара иштинге шыгжаар.
Каң. Эр болуп төрүттүнген кижи каңдан кылган бижектиг болур. Каң бижектиг эрге ок дыынмас, аза халдавас болгаш ирбиш чагдавас дээр.
Чес. Чес изиг тыныштыг дижир. Дарганнар честен билектээш кылып чораан. Чес билектээштиг кижиге куяң аарыг дегбес дээр. Чес билектээштиг кижи кызаңнаашкын болуп турда, даштыгаар үнмес, бажынче чаңнык дүжүптер дээр.
Көк даш. Көк даш кижиниң амы-тынын камгалаар эртине дижир. Курбусту хайыракан чер кырынга мөңге көк дашты, артышты, шаанакты, шивини, пөштү, хадыны болгаш чойганны чаяаган дижир. Көк дашты былгаар азы хаш хап иштинге суккаш, аксын так боггаш, сыртык иштинге шыгжаар.
Туң. Туң дээрге кижиге багай чүве халдатпас эртине дээр. Хам кижиниң Күзүнгү ээренниң кидис хавының аксынга туңну чыпшыр идип каан болур. Уругларның къудун камгалаан Эмегеличиң ээренниң бир азыынга туңну чыпшыр идип каан болур.
Тывага эртине дашка чүдүүр, бүзүрээр болгаш салгалдан салгал дамчыштыр хумагалап эдилээр чорук шагдан бээр туруп келген.
“Шын” №82 2023 чылдың октябрь 28
