(Кара томдан үзүндү)
Маңгыр чейзеңге бардамнаары оюнчук эвес дээрзин Саванды билир. Ооң аалынга чаңгыс удаа эвес шагаалап чораан. Харам, хыныыр болгаш, дойга орта аъш-чем кылбас болган. Чиш кылган сувай белериниң, инектериниң кижи чиир арга чок кылдыр каксып, дүдүп калган чагларын мүнге эргизип каар. Ону кончуг эмге хаяажок үстүг, чаглыг чем дээр. Аштаан-даа кижи ындыг мүннү канчап ижер боор. Бардамнаан кулугурнуң чүрээ аарызын, ишти чарылзын дээш, аңаа оон-даа дора чем кылып каарын Саванды билип турган. Ынчангаш ыяк белеткенмес болза, сотка олурза, атка багай. Дооратан чеже-даа арга-хорга турза, ижерин ижер, чиирин чиир апаар. Чейзең боду, сөөк манаан ыт дег, ызыртыр кадаргаш олурупса канчаар. Мегелеп чылганыр эвес, хырын быжыы-биле чиири албан. Бо бүгүнү Саванды билгеш, чем чииринден ойталап, сооттунуп, ижин быжыктырары-биле, дустуг кара шай ижип чыдып берген.
— Ол тенек аарыг чугааң соксат! — деп, адазы Савандыга шыңгыы чугаалаан.— Сээң ындыг байлар-биле эннежир харыың кайдал?
— Ындыг байларның үвүн мен чиир мен — деп, Саванды, ам-на үнү үнүп, чугаалаан.
— Байлар үвү сурап чорааш, бодуңну сыыртып алдың. Бүдүн тос-таңма ишти мүн салып берзе канчаар сен?
— Хей чүве. Маңгыр чейзеңниң кижи тоттуруптар, ынча чеми кайдал?
— Кодан сыңмас малы? Ооң-биле өжешпе.
— Өжежир мен.
— Сээң чүң канчапкан?
— Мени канчанмаан-даа болза, өске араттарны канчап турар-дыр? Тура шагаайтадып алган диштериңни уттуп алдың бе? Буянны канчаар хилинчектеп кагжыктар? Маңгыр чейзеңге өжүм четпес, хыым ханмас! Ооң кодан сыңмас малы мээң малым, мен чиир мен!
— Аксың тырт, өске кижи дыңнап кагбазын.
— Дыңназын харын.
— Оода бардамнаар деп чүвеңни соксадып көр. Улуска чугаала, чейзеңге чон чедирзин. Багай адаңны чаңгыс катап дыңнап көр, оглум.
— Эдипкен аксым дедир тыртпас мен. Чаңгыс сөстүг эр боор мен.
Сүлдем ашак оглунга каржыланып-даа, котпактап-даа, көгүдүп-даа, чанып-тейлеп-даа чадап каан. Саванды орнундан шимчеш дивээн. Адазы чүве чугаалаарга, аксы-биле үүлгедип чыдар болган.
— Бардамнаарың соксат! Эртен аксың дыңнаар мен — дээш, Сүлдем ашак чана берген.
— Хей чүве! Соксавас мен! — деп, Саванды орнунда алгырып чыдып калган. — Бай мен деп алган, Маңгыр чейзеңниң байын кым көрген! Хоозун бай ышкажыл. Бардамнаар, бардамнаваска, Маңгыр чейзеңниг кезектиң кижи хырны хоглап, өс эдипки дег чүзү барыл? Боруң-сарың чем аттыг чүве салып берзе-даа, кадыг сөөгүн каккырыптар мен, чымчак сөөгүн сиңмириптер мен...
Шагаа хүнү чоокшулаан тудум, «Саванды», «Маңгыр чейзең» деп ийи ат улустуң аксындан, кызыр эмер молдурга думчуунда халбагайты дег, дүшпейн турган. Чамдык кижилер, ылаңгыя ядыы араттар, Маңгыр чейзеңниң аалынга болур дойну четтикпейн манап турганнар. Байлар база бот-боттарынга адааргажыр болгаш, бүдүү Саванды дээш аарып, ону Маңгыр чейзеңниң кырынче улам ыдалап турган.
Айның чаазында, хүннүң эртенинде чаа чыл келген, шагаа эгелээн. Шагаажылар Кулузунда аалдарны эргээш, Чээнекти өрү чоктааш, Сүлдемнерге келген. Улус Савандыны хүндүлеп, ону сорук киирип турган.
Сүлдем ашак келген чонун баштап алгаш, өдээниң мурнунда сүүр тей кырынга от салып, аъш-чем өрттедип, саң салып. Улуг-биче кижилер чолукшуп, чаа чылда аас-кежикти бот-боттарынга күзешкеннер. Аъш-чем чип, ойнап, хөглээннер.
Хүн чаңгыс, аалдар көвей. Шагаажылар аъттаныпкан.
Саванды бурганының баарынга, көк хүндүс хирезинде, чулазын кыпсып кааш, Беш-Мелдериниң кырынга олурупкан.
Савандының чанынга келгеш:
— Оода аксың тыртып ал, оглум — деп, Сүлдем ашак чаңгыс домак чугаалап кааш, өөнче кылаштап чана берген.
— Маңгыр чейзеңниң аалынче!— деп, Саванды алгырган.
Шагаажылар ыр-шоор, каткы-хөг-биле чизирт-ле дээн.
Теве мөгеннери ышкаш, сүүр-сүүр хаяларлыг Буура дааның эдээнде деспек кырында Маңгыр чейзеңниң кыштаа. Кулузун, Чээнектиң шагаажылары ол аалга шапкылажып кээрге, ында кижи бажы шагда кизирт болган. Чүзүн-баазын өңнүг чиңзелерлиг шиш бөрттер чугулазы хепчок апарган ында салдап чоруп тургулаан. Сактырга, бичии шавагалар аразында шортаннар-ла. Өң-баазын торгу, чычыы-биле додарлаан, маңнык-хорагай-биле минчээн хураган кежи тоннар-даа ында. Мөңгүн оттук-бижек халаңнаткан дордум курлар-даа ында. Көк шал-биле угулзалаан, шиш хаайлыг, кара саар кадыг идиктер-даа ында. Орбак-самдар аскыр негейлер-даа, өшкү кежи шээжимектер-даа ында.
Савандылыг кезек үзүргедип кээрге:
— Чээнектен шагаажылар келди!—дээн, үннер Маңгыр чейзеңниң аалын дола берген.
Ооң соонда:
— Саванды! Саванды! Саванды!—дээн сымыт чыылганнарның аастарында «сс-сс-сс» кылдыр шуужуп эгелээн.
— Дой мүнүн кадарчылар өөнче аппарыңар — деп, Маңгыр чейзең чарлык болган.
Доңуруптар болза, сес илиг чыгам үстүг, эрии-биле дең, өл от дег, изиг мүннүг, сес кулактыг шой пашты дөрт кончуг тырың эр аргажып алгаш үнүпкен. Чыылган чон оюн-хөөн октапкаш, ол кара пашты эдерип чорупкан.
— Саванды! Саванды! Саванды!
Савандыны кээргээр-даа кижи бар. Савандыны кончуур-даа кижи бар.
Кара паш кадарчылар өөнге чаларап келгеш, ожук кырынга аары кончуг хонуп алган. Саванды шагда-ла ында орган. Хамык улус өгде сыңмарлажып келген, чудурук безин сыңар чер чок. Кижилер боттары дой мүнү ижерин кичээвейн, Савандының канчаар дой мүнү ижерин көрүксеп турган болбайн аан.
— Чейзең моорлап олур! — деп, чугаа үнген.
Улус иткилежип, арай боорда эжикти чайлай туруп берген.
Көк чиңзелиг бөргүн хаваанче чая идип алган, кара хилиң хүрүмелиг, аяк хээлиг кызыл торгу-биле додарлаан ак хураган кежи тоннуг Маңгыр чейзең улустуң баарынче эртип келгеш, аңдарып алган кара хураган кежи уштуктарлыг холдары-биле ийи быгыннарын даянгаш, өске аал өдээнде кирип келген үзер буга дег, туруп алган.
— Бо чүве чедип келген ышкажыл?— деп, Маңгыр чейзең Савандының адын безин адавайн айтырган.
Саванды тура халааш, чейзең-биле ийи холдап чолуккаш:
— Бүдүн чылдың нүүрүнде, чылда чаңгыс катап-даа бол, хайыраатының аъш-чемин четтирер болган аксым кежиинге өөрүп тур мен, дээргим — дээш, сескиирге кежи хаптыга бөргүн ужулгаш, чаа чүлээн тас бажында кара кежегезин суйбааш, эптештир олуруп алган.
Маңгыр чейзең чыылган чонче көргеш:
— Шагаажылар, силер бичии манаңар — деп чугаалаан.— Бардамнаан чүве баштай хырнын дүптеп алзын. Кодузунуң дүвү дежик эвес, ынча чемни чиптер шаа кайдал. Силерге четчир болгай аан. Хөделдер, бардам чүвени бажын ажыр сыгаңар.
Хөдел эр улуг кара хува алгаш, пашта мүннүң үстүнден үстей аарак, адаандан чөптей аарак куда берген.
— Адыр, адыр — деп, Саванды алгырган, — Чайның изии турган шаг болза, сес харлыг оол уруг эштип ойнап болур чыгыы мүн-дүр. Ынча хөй чемни, аът караа дег, азарганчыг дашкалап ишкеш, кижи кажан доозар боор. Деспиге кудуптуңар деп чарлык боопсуңарза, кандыг ирги, хайырааты?
— Деспиге кудуңар!
— Чүгле ыт деспизинге эвес, хайырааты. Ооң ишкири база чөгенчиг болур чүве ийин.
Ындыг сөстен чейзеңниң карактары алараш дээн. Шагаажылардан тынар безин кижи чок. Саванды аксын тыртып алган.
Чыылган чон көрүнчүктелип көстүп турар кылаң, сарыг үстүг мүн куткан, тараа челбиир калбак деспини бардамнаан кижиниң баарынга салып каан. Ооң кырында салдап турар чагларны көргеш, Маңгыр чейзеңниң чүрээ пырлап, ческинип, хөңнү булганып, кускузу кээп турган. Саванды шөлээн чөдүргүлээш, аскыр негейиниң хөрээнде өөгүн чешкеш, оң холун берзенип каапкаш, хоюндан улуг ыяш омааш уштуп эккелген. Бардамнаан кижи ам кымче-даа көрүнместээн, деспиде изиг мүннү аартап эгелээн.
Чон кезек кайгап турган. Маңгыр чейзең база.
Даштын ойнаан кижилерниң чугаа-сооду үнүп эгелээн:
— Үндүржүп тевектээр-дир! Оскунган кижини кызар!
— Даалы кайыл?
— Кажык адар улус дуу өгге барыңар!
— Ча, согунну бээр эккелиңер!
— Тиилээн кижини кижен-биле шаңнаар!
— Мергелер кайыл? Мергелер кайыл?
Чаңгыс Савандыны чеже кайгаар боор, көрбээн эвес. Улус уурук-сууруктап өгден үнүп эгелээн.
Дагдан чуңгулап баткан кижилерниң даажы өг чаны-биле хииңайнып эрткилээн, Аныяктарның чүрээ дөстүнместеп, сииңейнип турган.
Ол аразында:
— Чейзең боду чуңгулавас хайырааты-дыр аа? — дээн аныяк херээжен үн дыңнал- ган — Адак-бышкааның аартай бергени ол-ла ирги бе?
Маңгыр чейзеңниң чүрээ шимирт дээн.
— Кайын аан, уруг, ам-даа элек болгай аан — дээн үн база дыңналган.
Оон сымыт үнген. Аныяк кыстар сыйтыгайндыр каттыржып, кыяңнажыр-даа:
— Адак-бышкаа чиик хевээр дидиң бе, уруг?
— Ийе. Ийе даадым, кым көрген. Ындыг-даа ыйнаан аныяк херээженнер көрүп каанда, Маңгыр чейзеңниң сулазы аттыг күжүр болгай аан, чон кайгаан.
— Силер бо тулупту эки кадарыңар! Ыңай-бээр төпте- зин — дээш, Маңгыр чейзең хейтей берген үне халаан.
Маңгыр чейзең дораан-на аныяк херээженнер, кыстар аразынга барган. Бе кежи дөжекти сөөртүп алгаш, бедик даг бажынче үнүпкен. Орта баргаш, боду мурнунга олурупкан. Алгы-кышкы-биле сииледип бадыплатканнар. Чуңгунуң адаанга келгеш, бедик дөңге үскеш, дөжек кырында кижилер шупту чүм харже шымны бергеннер. Маңгыр чейзең харлыгып калган. Ооң соонга орган кыстар чейзеңниң кырынче үңмерлежи берген, иезинде чүктенип алган шагаан-теве оолдары-ла. Кыстарның каткы-иткизи дендеп, харга аңдаштанып, эрги чылдың хир-чамын тө силгиттинип-ле турганнар. Чейзеңге хөглүү база кончуг. Бир көөрге, көк чиңзелиг бөрт үңмерлешкен херээженнерниң буттарының адаанда-даа чуглуп чоруур, чейзең ону тоовас-даа. Маңгыр чейзең каът-каът сегелдерин чиндиңнедир каттырып, кыстарны сылдаглап базып, ол-бо черлерин бүдүү нугуп, ууштап шаг-ла болган. Оон катап-катап чуңгулап-ла турган. Бодунуң ээжизи баштаан дүжүметтер кадайлары четкилеп кээрге, барып даалылаңар, чинчи чажыржыңар дээш, ойладып чорудуптар. Аныяк кадайлар, кыстар-биле ойнаарга, чейзеңге тааланчыг болган.
Шаг-үениң канчаар эртип турганын Маңгыр чейзең уттуп алган. Сыйтылашкан аныяк кыстар-биле бир-ле ылчыңайнып турда:
— Саванды мүнүн орту киире берди — деп, медээ келген.
Маңгыр чейзең дөжээн октапкаш, кадарчылар өөнче маңнап чорупкан. Саванды мүнүн чаа-ла улуг орту чедирип орган. Удавас олуруптар оң кылдыр бодааш, чейзең база катап-ла херээженнер аразынга ээп келген.
— Ам «аскак-кадайлап» ойнаар-дыр — деп, Маңгыр чейзең чарлал кылган.
— «Аскак-кадайлаар», «аскак-кадайлаар!» — деп, кыстар амырап шыжылашкан. Кым «аскак-кадай» болурул?
— Мен, мен! — деп, чейзең алгырган.
Аңаа кым-даа удурланмаан.
— Кым «уруглар иези» болурул?
— Мен! — деп, Дагыр хүндү алгырган.
Маңгыр чейзең ырап баргаш, “даңза” дижик дээш терезин сып алгаш, аскаңгырлап чоокшулап эгелээн. Дагыр хүндүнүң соондан шууштур туттунчуп алган кыстар «аскак-кадайдан» шын туразы-биле коргуп, «иезиниң» артында чаштынып алган турганнар.
«Аскак-кадай” чоокшулаан тудум, «уруглар иезинден» айтырып чоруп орган:
— Буураңар шавар бе?
— Шаппас ийин.
— Аъдыңар тевер бе?
— Теппес ийин.
— Инээңер үзер бе?
— Үспес ийин.
— Ыдыңар ызырар бе?
— Ызырбас ийин.
«Аскак-кадай» чоокшулап келгеш, сөгедей олургаш, терезин «даңзазын», «уруглар иезинче» сунган. Дагыр хүндү терезинни чаңгыс соргаш, соонда «уруунче» сунган. Оозу база бир соргаш:
— Тфу, ажыын. «Аскак-кадай» таакпызын тыртпас мен — дээш, «даңзазын» черже октапкан.
— Сооңда кымыл? — деп, «аскак-кадай» айтырган.
— «Улуг уруум»-дур — деп, «уруглар иези» харыылаан.
— Ооң соонда кымыл?
— «Ортун уруум»-дур.
—- Ооң соонда кымыл?
— «Хеймер уруум»-дур.
— Ооң соонда кымнарыл?
— «Уругларым уруглары»-дыр.
— «Уругларыңны» тудуп чиир мен.
— «Уругларымны» сеңээ бербес мен..
«Аскак-кадай» тура халааш, «уругларны» сүрүп-ле эгелээн. «Уруглар иези» ийи холун чада тудуп алгаш, «уругларын» дуй тудуп, камгалап-ла турган. Кыстар база-ла каттыржып, бот-боттарынга үскүлежип, илдигип, ужуп-туруп, дезип-ле турган. Маңгыр чейзең, киргиндилээн буура дег, дижин шалып, алгырып-кышкырып, кыстарның чараш-чаражының кырынче карак-кулак чок шурап, биеэ чаңы-биле сылдаглап, оларны ууштап, нугуп мага ханган.
«Аскак-кадайлаары» база Маңгыр чейзеңге онза тааржыр оюн болган. Каш-даа катап ойнааннар. Маңгыр чейзең чүгле «аскак-кадай» болуп турган. Ооң чай аразында өөнче маңнаары дам барган. Хөй маңнаан тудум, «аскак-кадайның» хөглүү, авааңгыры, дидими, ыятпазы кедереп турган. Чүге дээрге билдингир, Севээн-Орустан чагыдып алган арагазын ток кылып ап турган болгай.
Маңгыр чейзең эр улусту шөк уттупкан. Тевек теппээн, ча атпаан, хөл-шыдыраа, буга-шыдыраа ойнаваан, кажык какпаан, мерге тутпаан, хендирбе сый шашпаан. Тоолда кыдат сарыг хырбага чыпшынган оор кижи дег, кыстар кыяңынга алзыпкан.
— Саванды мүнүн дөгере ижер четти! — деп, кыйгы аал коданын эргий каапкан.
Маңгыр чейзең кадарчылар өөнче маңнапкан. Хамык улус оюн-тоглаазын ара октапкаш, база ынаар дүрт дээн.
Чейзең өгге кирип кээрге, Саванды паш дүвүнде чөгенчиг мүн арттырган орган. Бардамнаан кижи таваар тургаш, тонунуң курун чешкеш. чүвүрүнүң баан кошкаткаш, пашта мүн артыын омаажы-биле сивирип туруп, деспизинге сыргап куткаш, олурупкан. Каш чап-чап дээн соонда, деспи куруг арткан. Ынчан Савандының аажызының хоранныы кедерей берген. Ам-даа тотпадым дээн ышкаш, салаалары-биле деспи иштин кылайтыр чоткаш, мырыңай тазартыр чүлгүй шаапкаш барган.
Ыыттаар кижи чок. Маңгыр чейзең, аптара кырында бурган дег, көжүп калган. Ыттар безин ээрбээн. Кожайның коданы чон долган аал эвес, ээн чевег ышкаш сагындырган.
Өлүг адаан тудуп чээн Савандының кыртышкынчыы дам-на барган. Чанында хөнекте шайдан база бир аякты аартап алган.
Тонун таваар куржанып алгаш, Саванды өгде улусче көрген:
— Байым-даа кончуг, багым-даа кончуг, ха-дуңма. Эдипкен, бардамнапкан аксым хайы-биле силерге дой арттырбадым. Дараазында аалдан эки дойлаар бооп-тур силер ийин. Ынчан мен үлүүмнү силерге бээр мен.
Саванды үнүпкен. Чон ооң соондан сөктүпкен.
Даштыгаа каткы диңмиреп-ле үнген: «Чейзеңниң доюн чаңгыс борбак Саванды-ла чипкен!» Шаң-кеңгирге, бүрээ-бүшкүүр шимээргеп турган чүве-биле дөмей. Маңгыр чейзең бодаарга, ол каткы-итки, кочу-шоот Барык иштинге сыңышпас. Кышкы дээрде муң-муң улулар алгыржып, кудуруктарын кызаңнадыр чайып турган ышкаш болган.
К-Э.К. КУДАЖЫ, Тываның улустуң чогаалчызы.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” №7 2025 чылдың февраль 27