Чүс-чүс чылдар бурунгаар-ла тыва араттар Наадымны оът-сиген үнүп, сүт-саан элбеп келирге, чайның кончуг изиинде эрттирип чораан. Хойун дөгерип, хойтпаан тип, кышты хүр-менди ажып эрткенинге, мал-маганының өзүп-көвүдээнинге өөрүп, аалдар аразынга төрел-аймактар байырлаар чораан.
1922 чылда Тыва Арат Республика тургустунарга, ол чылдан эгелээш-ле республика чергелиг Наадымны эрттирип эгелезе-даа, Совет Эвилелиниң үезинде ук байырлалды соксаткан. 1993 чылда «Наадым» деп чараш байырлал катап база тыва чоннуң амыдыралынче эглип келген.
2007 чылдан эгелээш, республика чергелиг малчыннар байырлалы Наадымга киржир маадырларны тодарадыры-биле, кожуун наадымнарын тус черлерге организастап, чоннуң тура-соруун көдүрери чаңчыл апарган.
Бо хүннерде республиканың кожууннары наадымнарны эрттирип эгелей берген. Өвүр кожууннуң Наадым байырлалын сонуургап четтивис.
«Өвүр хадып чыдыр-ла боор» деп чараш ырыда дег, Өвүр черге баарывыска, кааң изиг-даа болза, сырыннап каап турар чер болду. Ажыл-агыйжы сургакчылаашкыннар үезинде хоорай, суурларның кудумчуларының, девискээрлериниң арыг-силии каракка дораан илдигип кээр. Өвүр кожууннуң төвү – Хандагайты сумузунуң арыг-силиин магададым: кудумчуларда чаңгыс-даа бок чок, эзириктер, черлик ыттар-даа көзүлбес.
ХӨӨМЕЙИМ КАГБАС-ЛА МЕН…
Ол хүн Культура одаанда чүгле Өвүр кожууннуң эвес, Тываның чоргааралы, бүгү делегейниң хөөмейжилериниң амгы үеде дыңнаар, өттүнер хөөмейжизи Геннадий Туматтың чырык адынга тураскааткан республика чергелиг мөөрей болуп турар болду.
Геннадий Хайдыпович чораан болза, бо чылын 60 харлаар турган. Ол 1964 чылдың февраль 25-те Өвүрнүң Хандагайтыга төрүттүнген. Бичиизинден-не ыры-хөгжүмге, хөөмейге кончуг сонуургалдыг чораан болгаш, даайы Сергей Куулардан хөөмейни өөренип алган. 18 харлыында «Саян» ансамблинге ажылдай берген. Хөөмей-сыгыттың кандыг-даа аргаларын хостуг күүседир, кайгамчык талантылыг артист.
Онзагай талантызы-биле чүгле тыва чонну эвес, а бүдүн делегейниң чоннарын кайгаткан хөөмейжи. Геннадий Тумат «Сыгыттың борбаңнадыры» деп адаарывыс «Геннадий Туматтың» хөөмей күүселдезин боду чогааткан. «Эзеңгилээр» деп сыгыт-хөөмей күүселдезиниң үндезилекчизи. 1988 чылда «Тыва» фольклорлуг ансамбльди удуртуп үндезилээш, 1990 чылдарда Европа чурттарынга, АКШ-ка гастрольдап, хөөмей-сыгытты алдаржыткан. Ол «Эртинелиг Тыва» ансамблиниң болгаш Тываның өске-даа хөөмейжилериниң дагдыныкчызы. Геннадий Хайдыпович «Хөөмейниң начыны», «ТР-ниң улустуң хөөмейжизи» дээн ышкаш хөй-хөй аттарның, күрүне шаңнал-макталдарының эдилекчизи. Ол 1996 чылда, аныяк назынында, чырык өртемчейден чарлып чоруткан. Оон бээр-ле Хөөмейниң начыны – Геннадий Туматтың чырык адынга тураскааткан республика чергелиг хөөмей мөөрейин ооң төрээн кожууну, төрел-чону эрттирип эгелээн.
«Июнь 21–23 хүннеринде Өвүр кожууннуң чоргааралы, ТР-ниң база бүдүн делегейниң хөөмейжилериниң ховар дээн оглу Геннадий Туматтың чырык адынга тураскааткан «Хөөмей-сыгыт Өвүр черде» деп мөөрей болгаш кожууннуң Наадымын эрттирип турарывыс бо. Хөөмей мөөрейинге киржири-биле 70 ажыг аныяктар бүрүткетти. Амгы үениң аныяктары Геннадий Туматтың чогаадып каан сыгыт-хөөмейин күүседип, ырлажып чоруур» – деп, ТР-ниң алдарлыг артизи, Өвүр кожууннуң культура даргазы Айдыс Даржай чугаалады.
Айдыс Даржайның медеглээни-биле алырга, 21-ниң хүнүнде тыва чүгүрүк аъттарның чарыжы болган. Байырлыг хуралга шаңнал-макталдарны тывыскан. Хөөмейжилерниң «төгерик столу» болган. Аңаа хөөмейниң келир үеде сайзыралын чугаалашкан. Республиканың кожууннарында хөөмейжилерниң саны эвээжеп турар, башкылар база ховартааны — чидиг айтырыг болуп турар. Геннадий Хайдыповичиниң хөөмей-сыгыттың Тывага сайзыраарынга үлүү хөй-дүр дээрзин база катап чугаалажып, ооң эгелээн ажылын канчаар уламчылаар аргаларын чугаалашкан.
Наадымның баштайгы хүнүнүң кежээзинде кожууннуң аңгы-аңгы сумуларындан келген аныяктар дириг хөгжүм үделгезинге ойнап, ырлап-шоорлап байырлаан.
Арита Тумат, Геннадий Хайдыповичиниң кады төрээн хеймер дуңмазы:
– Авам, ачамның ажы-төлү шупту он кижи турдувус. Геннадий Хайдыпович эң-не улуг акывыс, ада-иевистиң дун оглу. Алды оол, дөрт кыс бис. Акывыс бичиизинден тура-ла кончуг салым-чаяанныг кижи чораан. Школачы чорааш-ла чонунга бараалгап эгелээн дээр чүве.
Кады төрээннерде улуг акым ышкаш салым-чаяанныг талантылыг акыларым турган. Олар база бистиң аравыста чок-тур ийин. Беш кижи арткан бис. Баштай чылдың эрттирип турган болза, сөөлгү чылдарда чүгле юбилейлиг чылдарында эрттирер апарган бис. Бүгү делегей чергелиг кылдыр-даа «Сыгыт-хөөмей Өвүр черде» деп мөөрейни эрттирип турган. Адавыстың-даа, иевистиң-даа төрел аймактары катчып алгаш, мөөрейни эрттиреринге белек-селек садар акша-төгерикти чыып дузалажып чоруур. Акывыстың 60 харлаан юбилейинге уткуштур тыва аъттар чарыжын организастап, шаңнал-макталдарын харыылап тур бис. Акывыстың күүселдези дег сыгыртып, хөөмейлээн киржикчини төрелдер шаңнап-мактаар бис.
Акывыстың улуг оглунуң ортун оглу Артур Тумат бичиизинде-ле чадаганга ойнап өөренип алган. Сыгыт-хөөмейге сонуургал бар. Оон ыңай мээң бичии оглум база даайын дөзеп турар хире. Ыры-хөгжүмге сонуургалдыг, чүткүлдүг. «Ада өлүр оглу артар, аът өлүр баглаажы артар» деп тыва улустуң үлегер домаанда дег, ооң ырлап каан ырыларын, сыгыт-хөөмейин дыңнап, ырыларының ханы уткалыын, сөс бүрүзүнүң бурунгаар көрүштүүн магадап, ажы-төлүвүс-даа, ал-бодувус-даа салым-чаяанныг киживиске чоргаарланып чоруур бис. Акывыстың бо талантызы ававыстың талазындан, даайларывыстан келген дээр чорду. Ававыс боду база балалайкалаар, шоорлаар-даа кижи, а ачавыс гармошкага ойнаар, кайызы-даа аажок талантылыг улус-тур ийин.
«Бо мөөрейге алдар-аттыг база ат чок хөөмейжилер киржир. Хөөмейни сайзырадырынга улуг ажылды кылып, талантылыгларны илередиринге деткимчези база мөөрейни эрттирип турары дээш Өвүр кожууннуң чагырга черинге болгаш Геннадий Хайдыповичиниң төрээннеринге өөрүп четтиргенивисти илередир улус-тур бис. Артистерден аңгыда, боттары уунда күүседип чоруур шыырак хөөмейжилер чон аразында ам-даа бар деп санап турар бис. Ынчангаш уран чүүлдүң бо хевирин чидирбейн, сайзырадыры чугула. Шак мындыг мөөрейлер сыгыт-хөөмейниң хөгжүлдезинге улуг ужур-дузалыг деп санаар мен. Ылаңгыя Өвүр кожуунда сыгыт-хөөмейниң кончуг дээн күүседикчилери бар.
Шаңнал база кончуг шыырак-тыр. Аът дээрге тыва кижиниң эң-не чоок өңнүү деп санаар болгай. Хөөмейниң тергиин күүседикчизинге бир аскыр өөр чылгыны шаңналга тыпсыры – чоргаарал-дыр. Чылгы малдан аңгыда, акша шаңналдары база бар. Геннадий Тумат – хөөмейниң начыны. Ооң ырыларын ам-даа дыңнап, үлегер ап чоруур бис» – деп, Хөөмей академиязының директору Бады-Доржу Ондар чугаалады.
«Хөөмейни кажан сонуургай берген силер?» – дээн айтырыымга мөөрейниң киржикчизи Найдан Доңгак мынчаар харыылады:
«Сыгыт-хөөмей Өвүр черде» деп мөөрейде бир дугаар киржип турарым бо. Кызылдың 9 дугаар школазынга 4-кү класска өөренип тургаш, кичээл үезинде бижиттинип олургаш, кожавыста класстан хөөмей аялгазы дыңнап каан мен. Чапсарда чараш аялга үнүп турар классты дыңнаалап чорааш, чеде бердим. Кожавыста класста хөөмей бөлгүмү болуп турар болду.
РФ-тиң алдарлыг артизи Борис Чолдак-Хунаевич Моңгуш ол бөлгүмнү удуртуп турган. Ам ол бистиң аравыста чок, «бурганнай» берген. Ол-ла дораан бөлгүмге бижиттирип алдым. Башкым бир дугаар кичээливисте-ле «Бээр олур, мени эдертир ырлаар сен» – дээрге, ынчаар-ла эгелей бердивис.
Авамның ачазы каргыраалаар, хам ашак чораан дээр чорду. Өвүрнүң Саглы чурттуг кижи. Кырган-ачамны дөзээн хевирлиг мен».
«Хөөмей-сыгыт Өвүр черде» деп мөөрейниң шииткекчилери РФ-тиң «Душа России» шаңналының эдилекчизи, ТР-ниң улустуң хөөмейжизи Игорь Көшкендей, ТР-ниң улустуң хөөмейжизи, ТР-ниң алдарлыг артизи Андрей Моңгуш, ТР-ниң улустуң хөөмейжизи, делегей чоннарының Хөөмей академиязының директору Бады-Доржу Ондар, Тываның улустуң хөөмейжизи, ТР-ниң алдарлыг артизи Кайгал-оол Ховалыг, ТР-ниң улустуң хөөмейжизи, «Тыва» ансамблиниң бирги киржикчизи Валерий Моңгуш, ТР-ниң алдарлыг артизи, «Сыгыт-хөөмей Өвүр черде» мөөрейниң 2009, 2014 чылдарда Гран-при шаңналының эдилекчизи Мерген Куулар олар болган.
«Сыгыт-хөөмей Өвүр черде» деп мөөрейге Гран-при шаңналын Лопсан Мундукай чаалап алгаш, аскыр өөр чылгы-биле шаңнаткан. 1-ги чергениң лауреады – Найдан Доңгак, 2-ги чергениң – Далай Дамдын, 3-кү чергениң – Сайын Куулар олар болганнар.
АДААННЫГ ҮШ ОЮН
Дараазында чүгүрүк малдар чарыжынга бардывыс. Тыва кижиниң адаанныг үш оюнунуң бирээзи чүгүрүк малдар чарыжы кидин түлүк болуп тур. Тыва чоннуң Наадым байырлалынга чүгүрүк малдар чарыжы болбас болза, ону байырлал деп санаары берге. Ынчангаш өвүржүлер база ада-өгбелериниң салгал дамчып келген чаңчылын сагып, чүгүрүк малдар чарыжынга идепкейлии-биле киржип, аарыкчылап чедип келген.
Артемий Дагбыш, Өвүр кожууннуң Аът федерациязының даргазы:
– Ниитизи-биле дөрт салыгда 70 хире чүгүрүк малдар чарышка киржири-биле бүрүткетти. Дүүн тыва аъттарның салыы болуп каапты. Бөгүн үш салыг болур. Ам чаа келген аъттар дээрге аныяк малдар чарыжы-дыр. Улуг чүгүрүктерниң болгаш чоруктуг аъттарның салыы болур. Республика Наадымынга киржир чүгүрүк малдарны тодарадып турарывыс бо. Ынчангаш бо аът чарыжы чүгле Өвүр кожууннуң иштинде болуп турар. Тиилекчи болган чүгүрүктер Кызылга республика Наадымынга барып адааннажыр.
Чүгүрүк малдың мунукчузу Солчур сумузунуң төлээзи, бичии Артыш чарышка киржип турарын чугаалады: «Мунган аъдым 10 дугаарында халып келди. Дөрт харлыымдан тура-ла аът мунуп эгелээн мен. Чарыш аъды мунары меңээ берге эвес».
Беш харлыг Сонам база аът мунуп билирин чугаалады: «Бодумнуң кончуг кара аъдым бар. Чүгүрүк малдар чарыжы көөрүнге дыка ынак мен».
Кожуун Наадымынга тыва ча адар мөөрейниң «Баг адар хевирин» болгаш тыва хүрешти республика чергелиг кылдыр эрттирген дээрзин демдеглээл. Ча адар мөөрейге ниитизи-биле 43 адыгжы киришкен. 1-ги черни Бай-Тайга кожууннуң төлээзи Айдың Хомушку, 2-ги черни Чөөн-Хемчиктиң төлээзи Арсен Моңгуш, 3-кү черни Сүт-Хөл кожууннуң төлээзи Александр Ооржак алганнар.
Тыва хүрешке Сүт-Хөл кожууннуң мөгези Сүлде Доңгак шүглүп үнген, а Улуг-Хемниң мөгези Демир-Хая Самдын үжүүрлешкен. 3-тен 8 дугаар черге чедир хүрешкен мөгелер база шаңнал-макталдарны алган. 18 харлыг аныяк мөгелер аразынга Эрзин кожууннуң төлээзи Сүгдер Намчаа шүглүп үнген, а үжүүрлешкен мөге шүүлген мөгениң чаңгыс чер чурттуу Эртине Калдаажык болган.
Наадым байырлалынга Россияда чарлаттынган Өг-бүле чылынга тураскаадып хөй чылдарда кады чурттаан үлегерлиг өг-бүлелерге болгаш эки көргүзүглерлиг, төлептиг малчыннарга шаңнал-маткалдарны, хүндүлел бижиктерни тывыскан.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №47 2024 чылдың июнь 26
