Максим ГОРЬКИЙ
...Ховуну ак-көк дүдүскек шыва алган, бүдүн хүннү дургу хүнге бузурнуккан черден ышкам, чылыг чыт-бус үнүп турган. Хөлүгүр кызыл ай чоорту үнүп олурган, дээр хаяазында балык дүрзүлүг кара булут айның дээрбээн ийи чара үзе-чаза соп алган шимчеш дивейн турза-ла турар, ооң ужун айны көөрге, хан долдур кудуп каан аяк сагындырар.
Хүрээ-дуганнарның сүвүр баштыг бөпүрүктеринде крестилерниң кылаңнаажы чоорту өжүп бар чыдарын көрүп, ховулап удаажыргай хоорайже чоруп олурдум; меңээ уткуштур хөлеге дег туттунмас, чиктии сүргей дааш ужугуп кел чор, а караңгы доозуннуг оруктап ыт шошкуп олур. Кудуруун мунуп алган, дылын уштуп алган, бажын чайбышаан, мени-даа көөр хире эвес, хөме таварып кел-ле чыдыр; өйлеп-өйлеп сазаңналып калган дүгүн дүжүр силгип турарын көрүп тур мен. Ооң далаш чок кылажында ажаанзыралдыг, шиитпирлиг чүве бары илдең, а ооң бүткүр боду — элеп-түрээн болгаш аштап-суксаан — бир-ле чүүлдү кезээ мөңгеде кезе шиитпирлеп алганзыг. Оожум сыгырып, чукпурдум. Ол серт кыннып, олура дүшкеш, бажын көдүрүп келди, карактары дерзииленип, диштерин шаарартып алгаш, менче ырланы-дыр. А кажан мен олче уткуштур базыптарымга, аары кончуг бут кырынга өндейип келгеш, каржы карактарын кылаңнадып, шедиргиленчек ээре каапкаш, менче көрүнмүшаан, эмишкеек тени кадалган кудуруун ходуңнатпышаан, оруктан ховуже ээп алгаш чорупту. Ооң соонче көрүп тур мен — ол ээн ховулап айның соок, дүрзүнчүг кызыл дээрбээнче имиртиң өттүр калгып бар чор.
Ийи азы үш хонган соонда ийикпе, аңаа база катап душтум. Ол чоога кыдыында чадаң ыяш адаанда чыдыр, кырын дургаар курт-чажар кара ымыраалар ужуп, ооң өлүг карактарында соястап, аңгагар аскынче үңгеп кирип, ооң дүктеринде ораажып калгаш шиилээн. Мойну узай берген, сарыг диштерин корзайтып алган, соолбургай карактары-биле хоорайже углай көрүп алган чыдыр. Хүннүң херелдери-биле ойнаан булуттарның ак-ак орбандылары дээрде ужуккан, черде үзүк-чазык хөлегелер чаттылган, сактырга-ла, ол бүгү дээр биле черниң үн чок чугаалажыын сагындырар. Чамдыкта-чамдыкта хөлеге ыттың сегин чүмү-биле шыва алы бээрге, улустар чурттаан хоорайже көрүнген ооң шыңгыы көрүжү карарып кээр...
Өлүг ытка мынча деп чугааладым:
— Мактал-ла болзун сеңээ, ыт! Кижилер-биле дыка үр чурттап келгеш, өлүр шагың келирге, хаажы черге кара чааскаан өлүр дээш чорупкан-дыр сен. Кыпсынчыдыр кырып, дижелгениңни улуска көргүспедиң, дириг чораан назыныңда чоргаар чораан-дыр сен, ынчангаш кажан-бир шагда оюнзак, буянныг ытты көрүп чаңчыккан улуска бодуңну чүгле эрткен өйнүң сактыышкыннары-биле чурттап, улустуң чаржынчыг кээргели-биле аргастанып чоруур кырган, аарыг, сөлгү чок маңгыс кылдыр көргүспедиң. Амыдыралыңны кыраан назыдан өлүп чыдар ыттың харык чок ырланыы, меге ээргизи-биле бужартатпааның дээш сеңээ мактал! Мактал-ла болзун, сеңээ!
Ёзулуг мерген өлүр үезинде өлүр... Мактал-ла болзун сеңээ, ыт, чүге дизе өлүр шагыңны эндевейн, ыыт-дааш чокка амыдыралдан ойлап чорупкан-дыр сен. Мактал-ла болзун сеңээ!
Шак бо макталдың сөстерин өлүг-диригниң аразында кижилерге, бистиң амыдыралывысты бодунуң ирип-чыдааны-биле хораннап чоруур кижилерге чугаалаксаар деп чүвемни! Сенден үлегер-чижек алыр кылдыр, магалыг ыт!
Олар боттарының чүлдү-чүректеринде шагда-ла өлүмнү эдилеп чорза-даа, ам-даа човууртавышаан, өлүг сүлде-сүнезининиң ириңниг чыт-бузун бистиң баштарывысче ам-даа куспушаан хевээр-дир...
Мактал-ла болзун сеңээ, ыт!
Артур ХЕРТЕК очулдурган.
«Шын» №96 2023 чылдың декабрь 16
