Соңгулдалар мурнунда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг кожууннарже үнүүшкүннер кылып тургаш, удуртукчуларга тодаргай даалгаларны берген турган. Ол даалгаларның күүселдезин хынаары-биле, чазак кежигүннери болгаш бүгү сайыттар кожууннарже үнүүшкүннерни чорудуп эгелээн.
Ноябрь 17-де Чеди-Хөл кожуунга ТР-ниң тудуг сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Аяс Хунай-оол сургакчылап четкен. Ол чоокта чаа ук кожууннуң кураторунга быжыглаткан. Хүлээнген кожуунунуң ниити ажыл-амыдыралы-биле таныжып, бо хүнде шиитпирлеттинмейн турар нарын айтырыгларын билип алыры-биле чагырга черинге сайыт хуралды эрттирген.
Аңаа ТР-ниң ДХ-ның депутады Эрес Хуурак, кожууннуң чагыргазы, сумуларындан бүгү удуртукчулар 3 шак уламчылалдыг болган хуралга социал блок, көдээ ажыл-агый, экономика талазы-биле болгаш өске-даа айтырыгларны чугаалашкан.
Хурал соонда кожууннуң куратору Аяс Хунай-оол сургакчылаашкынының дугайында мынчаар түңнеп чугаалады:
– Чеди-Хөл кожуунга ооң мурнунда кээп, тудугга хамаарышкан ажылдар дугайында доктаамал чугааны чорудуп турган болгаш, ол талазы-биле ниити байдалды билир турдум. Бо удаада хуралга адыр бүрүзүнде тургустунуп келген нарын айтырыгларны кожууннуң албан организацияларының удуртукчулары көдүрүп чугааладылар. Социал блок талазы-биле нарын айтырыглар хөй болду. Чижээ, кожуунда уруглар сады чедишпейн турар. Бо хүнде Хову-Аксында уруглар садынче оочурда 400 ажыг чаштар турар. Ону дарый шиитпирлээри-биле 120 олуттуг ясли садтың тудуунуң төлевилелин ажылдап кылган.
Чаштарның оран-савазының тудуун тудуп эгелээри-биле, таарымчалыг чер участогун тодарадып каан. Ам чүгле ТР-ниң Эртем болгаш Өөредилге яамызы-биле кады демниг ажылды шудургу эгелээри арткан. Ол ышкаш эге школа тудуу негеттинип турар. Бо айтырыгны Өөредилге яамызы-биле шиитпирлээри чугула. Оон аңгыда, Сайлыг сумузунда школа чанында спорт залының тудуунуң дугайында айтырыг бар-дыр. Ону ТР-ниң Спорт яамызы-биле сүмележип тургаш, суурнуң чонун тудугже хаара тудуп, боттандырар аргазын көрүп болур. Шак мындыг арганы республиканың суурларында улуг эвес хемчээлдиг тудуглар кылырынга ажыглап турар. Бо дуржулга багай эвес түңнелдерлиг болуп турарын көрүп тур бис. Тудугнуң хуусаазын тодараткаш, шупту демниг ажылдап кириптер болза, айтырыг чүге чогувас деп.
– Болган хуралга тудугжулар чедишпезиниң дугайында айтырыг көдүрүлген болгай. Силер тус черниң чурттакчыларындан тургустунган тудуг бригадаларын организастап тургузарын сүмеледиңер. Ол бүдер деп бодаар силер бе? Ажыл чок улусту чыып, бригада тургузуп алырга, тудуг талазы-биле эге билиг чокта, шынар чок тудуглар үнүп келбес бе?
– Мээң бо саналым дээрге херек кырында республика девискээринде шагда-ла ажыглап эгелээн арга-дыр ийин. Кожууннарда туттунуп турар “Эзирлер уязы”, Культура бажыңнары дээн ышкаш тудуглар шак-ла ындыг арга-биле туттунуп турар болгай. Тудугнуң материалы болгаш өске-даа чарыгдалдарын хамаарылгалыг яамы хандырып бээрге, тудуп үндүрер ажылды тус черниң чонунуң киржилгези-биле кылып турар. Шак ындыг дуржулганы моон-даа соңгаар чер-черлерге уламчылаар боор деп бодаар-дыр мен. Кожууннарның удуртулгаларының бо талазы-биле сонуургалы бар чорду. Ажыл чок улустан тургустунган бригаданы тургузар бетинде, тудуг-суур кылырынга сундулуг кижилерни шилип, чыып алыры чугула. Эгезинде, тус черде ажылдап турар хууда сайгарлыкчыга азы хүлээникчи организацияга ындыг бригаданы быжыглааны дээре. Олар ажылдап чоруй, боттары чоорту өөренип, арга-дуржулгазы бедээн тудум, аңгыланып, тускай бригаданы безин ап болур. А куруг черге бригада тургузары черле берге болур.
– Тудугжулардан аңгыда, бо кожуунда башкылар, эмчилер база чедишпейн турар болду. Ол талазы-биле айтырыгны канчаар шиитпирлезе эки деп бодаар-дыр силер?
– Чеди-Хөл кожуунда бо хүнде 8 башкы чедишпейн турар: 2 математика башкызы, 2 англи дыл, физикага – 1, орус дылга – 1, биология – 1 база 1 химия башкызы эргежок чугула. Ниити республикада кадрлар айтырыы нарын болуп турарын барымдаалааш, бо айтырыгны шиитпирлээриниң бир аргазы, амгы үеде ук кожууннуң башкы мергежилинде өөренип турар сөөлгү курстуң студентилери-биле баш бурунгаар дугуржулгаларны чарып ап, доозуптарга, төрээн кожуунунга кээп ажылдаарынче кыйгырар болза эки деп бодаар мен. Бо ажылды саадатпайн, ам бо хүнү-биле дугуржулгаларны чорудуп эгелээрин кожууннуң удуртулгазынга сүмеледим. Боттуң кадрларын белеткеп, оларны хаара тудары чугула деп санаар мен.
Эмчилерге хамаарыштыр алырга, бо хүнде кожуунда 6 эмчи: бир кезер эмчи, 3 терапевт, 1 педиатр, 1 анестезиолог негеттинип турар. Бо айтырыгны ТР-ниң Кадык камгалал яамызы-биле сүмелешкени дээре. Амдыызында бир кезер эмчини бо кожуунче ажылдадыр дугайында дугуржулга чоруп турар. Ооң түңнели көстү бээр боор.
– Кадык камгалалынга хамаарышкан тускай программаларда кирип турар тудуглар талазы-биле ажылдар бо кожуунда канчаар күүсеттинип турар деп эскердиңер?
– Бо хүнде Чал-Кежиг, Хөлчүк суурларда фельдшер-акушер пунктуларын тудуп дооскан. 2022 чылда бир ФАП тудуу болгаш 2024 чылда Элегеске амбулаторлуг эмнелге тудуу планнаттынган. Бүгү санаашкыннарны баш бурунгаар кылып каан, акша-көпеек көрдүнген, ам чүгле хуусаазында тудуп кириптер.
– Эргижирээн оран-савадан чонну көжүрер программа бо кожуунда канчаар боттанып турарыл?
– Ниитизи-биле Чеди-Хөлде бо программа ёзугаар алды бажыңны тудуп турар, бо чылын доозар бис. Ол ышкаш өскүс уругларга бажыңнар тудар айтырыг база бистиң шыңгыы кичээнгейивисте. 8 аал чурттаар ийи каът чаагайжыды туттунган бажың тудуунуң дугайында чугаалажып тур бис. Нарын айтырыглар хөй, ынчалза-даа шуптузун шиитпирлээр бис. Бо тудуглар чаңгыс чылда доосту бербес, келир чылын база уламчылаар бис.
– Кожууннуң ниити социал-экономиктиг хөгжүлдези кандыг деңнелде чоруп турар деп эскердиңер?
– Кожууннуң удуртукчулары боттарының кожуунунуң ажыл-агыйын сайзырадыр дээш, кызып турар улус-тур деп чугаалап болур. Кол чүве, боттары нарын айтырыгларны шиитпирлээри-биле кандыг чадада келгенин, кандыг угланыышкынныг ажылды чорударын билип турар-дыр деп эскердим. Ындыг-даа болза арга-сүме оларга артык эвес. Кырында ажылдап турар хамаарылгалыг удуртукчулар, яамылар-биле эки сүмележип, демниг ажылдаары кол болбайн канчаар. Бодум таламдан эки сайгарып шыдаар айтырыгларымга хамаарыштыр болдунар хире шаам-биле арга-сүмем кадып, чугаалаштывыс.
– Хурал соонда кудумчуга үнүп келгеш, кожууннуң чурттакчыларындан дүвүредип турар эң-не нарын айтырыы кандыгыл дээрзин айтырарымга, ижер суг айтырыы деп харыылаар болду. Силер бо айтырыгны канчаар шиитпирлээр бодап тур силер?
– Ийе. Ол шагдан тура туруп келген кол айтырыгларның бирээзи-дир. Тудуг яамызының шугуму-биле программа ёзугаар “Арыг суг” деп төлевилелди үш чыл дургузунда боттандырып, ажылды уламчылап турар бис. Бо кожуунга хамаарыштыр ижер суг алыр кудукту эде септээр, казар төлевилелде чамдык эдилгелер хөй болган, амгы үеде ону сайгарып көөр ажылдар чоруп турар. Бо чылдың төнчүзүнге чедир Россияның Тудуг яамызының чөпшээрели ёзугаар кады кылыр эдилгелерни өөренип көргеш, келир чылдың бирги чартыында бо айтырыгны үзе шиитпирлээр бис.
– Болган хуралга Хову-Аксының хоочун чурттакчызы, хөй-ниитижи кобальт комбинадының төөгүзүнүң дугайында музейни Хову-Аксынга катап тургузар айтырыгны салды.
– Мээң таламдан ол айтырыгга хамаарыштыр ТР-ниң культура болгаш туризм сайыды Виктор Чигжит-биле чугааны кылыр мен. Ол айтырыг кичээнгей чок артпас.
– Кожууннуң көдээ ажыл-агый адырында кандыг нарын айтырыгларны кол деп демдегледиңер?
– Көдээ ажыл-агыйга хамаарышкан айтырыгларны хуралга кожууннуң удуртукчулары чугаалап турдулар. Чеди-Хөл кожуунда Чал-Кежиг биле Элегесте 500 гектар тарылга шөлдери суггат чедишпезинден долузу-биле ажыглаттынмайн турар болду.
Ол ышкаш көдээ ажыл-агый техниказы база чедишпейн турар. Ону ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы-биле кады сүмележип тургаш, шиитпирлээр бис. Ол ышкаш солун чүве, бо кожуунга тооргу (кабарга) фермазын тудар күзелдиг улус бар деп чугаалап турдулар. Бо ажылды эгелээр мурнунда, бизнес-планын тодаргай кылгаш, бүгү талазындан эки өөренип көргеш, сайзырадыр болза, кожууннуң туризм талазы-биле хөгжүлдезинге бир көскү ажыл болуп, ырак-чооктан чонну хаара тудуп болур-дур. Черле ынчаш, кожуунда бүгү адыр бүрүзүнде шиитпирлээр айтырыглар бар.
Ол хамаанчок, кожуун чагыргазының ажылдакчыларының оран-савазының эргижирээнинден эгелээш, өске-даа. Оларның шуптузун хары угда шиитпирлээри болдунмас. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгаларын күүседир дээш болдунар аргаларын ажыглап тургаш, демниг ажылдаар болзувусса, чүгле ынчан ажыл бүдер.
– Четтирдивис, ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни күзедим.
– Четтирдим.
К. МОНГУШ чугаалашкан.
