Ак-Сугда чес чыдымын шиңгээдир Голевтиң даг-руда компаниязының ажыл-чорудулгазы Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгелерин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыгның доктаамал кичээнгейинде.
Чүге дээрге Ак-Сугга даг-руда болбаазырадыр комбинаттың тудуу бо чылын эгелээр, 2024 чылда комбинат ажыглалче кирер ужурлуг.
Ажыглалче кирген соонда, комбинат 24 сая тонна руданы казып-тывар болгаш болбаазырадыр. Оон чылда 500 муң тонна чес-молибден концентрадын бүдүрерин планнап турар.
Кижи чедери безин берге, ээн тайга ортузунга тудар комбинаттың бодунуң, олче орук-суур, электри шугуму кылыр тудуунга 4 муң ажыг ажылчын олуттар тургустунар деп көрдүнген.
А кажан комбинат ажылдай бээрге, аңаа 2 муң бедик мергежилдиг ажылчыннар, инженер-техниктиг ажылдакчылар херек.
Ынчангаш 3 чыл болгаш ажыглалче киирер комбинатка ажылдаар бедик мергежилдиг кадрлар белеткээр даг техникумун Кызылга тудуп-тургузарының дугайында айтырыг база Тываның Чазааның шиитпирлеп турар кол айтырыы болуп турар.
«Чаа үениң негелделеринге дүгжүп турар, 400 сургуул өөренир, 250 оруннуг ниити чуртталга бажыңныг, мергежилин чүгле теория кырынга эвес, ону машина-техниканы башкарып, мунуп тургаш өөренир бүдүрүлге полигоннуг техникум тударынче бистиң компаниявыс 1 миллиард акшаны үндүрер турбуже, чер айтырыын бир чыл ажыр сүржүп келдивис» – деп, ГДРК-ның чиңгине директорунуң оралакчызы Андрей Листков чугаалап турар.
Федералдыг деңнелдиг, алызы барып делегейниң өңнүг металлдар рыногунче үнүп кээр улуг компанияның безин чер айтырыын бир чыл ажыр «шөйүптер», ону харыылаар даргаларывыс турганы кончуг хомуданчыг болбайн аан.
Чаа техникум тудуун бир чыл соңгаарладыры дээрге-ле чоннуң ажы-төлү аңаа өөренир бир чылын база чидирип алганы ол-дур деп билир болза эки.
Ол хире улуг компанияның чер айтырыын ол хире «шөйүптер» удуртукчулар бөдүүн чоннуң чер айтырыын чыл-чылы-биле «шөйүп» кээри бир-ле чылдагаанныг, барымдаалыг турган эвес чүве бе деп чамдыкта бо кижи безин бодап кээр…
Кызылга даг техникумун тудар, ооң сургуулдарының бүдүрүлге практиказын эрттирер полигонун кылыр, бир чыл ажыр шиитпирлеттинмээн чер айтырыын Тываның амгы Чазааның Даргазы Владислав Товарищтайович Ховалыг чоокта чаа чазакка болган хуралга бир минута-даа чедирбейн үзе шиитпирлээн.
ГДРК-ның удуртулгазынга «Ийи неделя болгаш холуңарга тускай бүрүткээн чер документилерин алыр силер» – деп В.Ховалыг дамчыткан.
Кызылга даг техникуму тудар чер айтырыын эрткен чылын-на шиитпирлепкен турган болза, ГДРК ынчан-на техникумну, полигонну тудар төлевилел-чарыгдал документациязын проект институттарынга чагыдып алгаш, ооң күрүне экспертизазын база эртип алган турар, техникумнуң тудуу бо чылын эгелей бээр турган.
Ак-Сугга комбинат тудуунга, ону ажыглалче киирген соонда, аңаа ажылдаар ажылдакчыларның 60-дан эвээш эвес хуузу хөй националдыг Тываның чурттакчылары болур ужурлуг деп ГДРК биле Тыва Республиканың Чазааның аразында чарган керээ-дугуржулгада айыткан.
Хөй орулгалыг, ажылдакчылары шыырак акша-шалыңныг боор бүдүрүлгелер тургузарда, аңаа ажылдаар кадрлар айтырыын чөптүг болгаш чогумчалыг шиитпирлевес чүве болза, ол айтырыг алызы барып тус-чер чурттакчылары биле өске черден келген ажылдакчылар аразынга чөрүлдээни үндүрүп болур деп төөгү болгаш делегей практиказы көргүзүп турар.
Эрткен чүс чылдың 90 чылдар эгезинде Хову-Аксынга болган аныяктар аразынга шош-содаага чедирген националдар аразында чөрүлдээ ханызы-биле сайгарып көөр чүве болза, националдар аразында эвес, социал болгаш экономиктиг дөстүг болган деп санаар мен.
Хову-Аксының кобальт комбинадын тудуп турда, ол ажылдай берген соонда, аңаа колдуу-ла соңгаартан келген улус ажылдап турган. Ылаңгыя комбинаттың удуртулгазынга, аңаа кезек ажылдааш өскээр депшип ажылдап чоруй барган ийи-чаңгыс тыва кадрларны санаваска, үндезин чурттакчылар шуут ажылдавайн турган деп болур турган.
Хову-Аксының кобальт комбинадының удуртуп-баштаар болгаш эки акша-шалыңныг ажылдакчыларының ажы-төлү бөдүүн тыва чоннуң ажы-төлүнден өрү көрдүнүп, оларны танцылап дыштаныр клубче безин киирбейн турганы аныяктар аразынга шош-содаага чедирген турган деп билир мен. Ол мээң амы-хууда бодалым дээрзин демдеглеп каайн.
Ам бо хүннерде Тываның Чазаа совет үениң кадр айтырыынга хажыдыышкыннарын катаптавайн, ылаңгыя Тываның казымал-байлаан шиңгээдир улуг компаниялар-биле керээ-дугуржулгаларга хөй националдыг тыва чоннуң эрге-ажыын камгалап, аңаа ажылдаар тус-черниң үндезин чурттакчыларының (тыва, орус, бурят, хакас болгаш өске-даа омак-сөөктүг) санын хуу-биле тодаргай негеп турары кончуг чөптүг болгаш шын.
ГДРК-ның удуртулгазы Кызылдың эң улуг «Азимут-Эне-Сай» дээр аалчылар бажыңында ийи дугаар каътта офистер арендалап турар.
Аңаа чеде бергеш баштай-ла эскерген чүүлүм – ында ажылдап турар эки таныырым-даа, эки танывазым-даа чаңгыс чер-чурттугларывыс хөйү өөрүнчүг чорду.
Үстүнде адааным Андрей Георгиевич Листков Тожунуң Ырбан чурттуг үндезин тыва, ТР-ниң орук болгаш транспорт сайыды турган Олег Солун-оолович Саая – чиңгине директорнуң чөвүлекчизи, Дээди Хуралга кады депутаттап чораан коллегам, Тывада ат-сураглыг мөге, композитор акым Кара-Кат Очур-оолович Ооржактың (ам бистиң аравыста чок) оглу, аныяк даг инженери Кат Ооржак – компанияның кол инженериниң оралакчызы. Ооң моон-даа бедидир депшиир шупту барымдаалары бар.
Ынчангаш ГДРК-ның даг-руда болбаазырадыр комбинадынга, Хову-Аксының кобальт комбинадынга ышкаш, кадр айтырыын шиитпирлээрде чаңгыс талалаар хажыдыышкыннар турбас деп магадылал бар деп болур.
Ону ГДРК-ның удуртулгазында тус черниң кадрлары ажылдап турары, комбинатка ажылдаар бедик мергежилдиг ажылчыннарны болгаш специалистерни белеткээр даг техникумун ГДРК бодунуң акшаландырыышкыны-биле тудуп-тургузар деп турары бадыткап турар.
Ак-Сугга тудар улуг комбинатка 2 муң кижи ажылдаар болза, ооң-биле чергелештир сайзыраар экономиканың өске адырларынга комбинаттың бир ажылчын олудунга онааштыр 5-6 чедир немелде ажылчын олуттар тургустунар деп экономистер санап турар. Ону делегей практиказы бадыткап турар.
Ылап-ла амгы «Лунсинден» 20 катап хөй руда сөөртүр чеже чолаачы херек-тир. Орук ажылынга болгаш сөөлгү үеде Тывада барык уттундуруп бар чыткан хем оруун ажыглаар сугжуларга безин ажылчын олуттар туруп кээр.
Ооң бир чижээ, ГДРК-ның чагыы-биле узуну 37,5 метр, дооразы 8 метр, 80-120 тонна чүъктү сөөртүп шыдаар ийи улуг күчүлүг паромнарны Красноярскиге кылгаш Кызылда эккеп, Улуг-Хемде салыпканы болур.
Улуг күчүлүг катерлер-биле идип-сөөртүп шимчедир ол улуг паромнар Бии-Хемниң Тоора-Хем дужунга, Хамсарага ажылдаар.
ГДРК-ның, ооң башкарыкчы компаниязы болур «Интергеонуң» удуртулгазы, ол паромнарны бир талазындан Тываның төөгүзүн хүндүлеп, улуг маадыр өгбевистиң адын мөңгежидип «Сүбедей» деп, өске талазындан Тываның бурунгаар сайзыралче чүткүлдүүн демдеглеп, аныяк-өскенивиске үлегер-чижек болган уран-талантылыг кызывыс Ай-кыс Кыргыска тураскаадып «Ай-кыс» деп адаанын кончуг ханы-уткалыг болган деп демдеглевес аргажок.
ГДРК-ның «Азимутта» офизинге чеде бергеш бир дугаар ужурашкан кижим – Тывада билдингир тележурналист Оюмаа Көшкендей болган.
Аныяктар болгаш улуг улус-даа аразынга “Ак-Сугга» ажылдаары-биле профориентация ажылы чорудар профессионал кадр бо-дур деп бодааным ылап-ла шын болду. А мен база ол ажылга амы-хууда үлүүм киирип бо чүүлдү бижидим.
Ак-Сугда чес чыдымын шиңгээдир ажыл ТР-ниң Чазааның «Голевтиң даг-руда компаниязының» аразында дугуржулга езугаар амыдыралга боттанып кел чыдар-дыр.
Ам тыва чон үлетпүр-бүдүрүлгеден ырак чораан-даа болза,оглун даг инженери кылдыр өөредип алган, үстүнде адааным алдарлыг мөге, композитор чораан Кара-Кат Ооржактан үлегер ап, ажы-төлүн Ак-Сугга тудар комбинаттың тудуунга болгаш ол ажыглалче кирген соонда аңаа ажылдаар кылдыр өөредип алыры күзенчиг.
Ажылчын олут, ылаңгыя бедик мергежилдиг, хөй акша-шалыңныг ажыл дээш бүгү делегейде чижиишкин чоруп турар. Россияга болгаш Тывага база дөмей ындыг боор. Ак-Суг комбинадының тудуунга, ооң бодунга ажылдаар дээр болза ажы-төлүвүстү, аныяктарны олче углап, өөредир ужурлуг бис. “Ак-Сугда улуг комбинат тудуп эгелээн-дир, ооң тудуунга киржип, сөөлүнде барып аңаа ажылдап артып каар болза кончуг эки-дир” деп бодап орар улус чүгле бистиң Сибирьде эвес, а бүгү Россияда болгаш Хамаарышпас күрүнелер эвилелинде хөй дээр болза частырыг болбас. Ынчангаш ол ажылчын олуттар дээш чижилгеге алыспайн, чогуур эртем-билигни, арга-дуржулганы Тываның чону чедип алыр ужурлуг.
Ол дээш Тываның чазак-чагыргазы шупту хемчеглерни ап турар-дыр. Айтырыг ам чоннуң бодундан, ылаңгыя аныяктардан хамааржыр. Сөөлүнде барып «Бисти танцыже киирбейн турлар» деп хей черге чудурук чайбас кылдыр...
Мерген КЫРГЫС.
#Экономика #Ак_сугкомбинады #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
