Январьның 11-де Тываның В.М. Халилов аттыг күрүне филармониязынга чырыкче чаа үнген номнуң баштайгы таныштырылгазы болган. Ол дээрге Тыва Республиканың алдарлыг артизи Аяс Данзырынның чогаадыкчы ажыл-амыдыралынга тураскааткан “Чүрээм үнү, чүрээм согуу чүгле сенде...” деп ному-дур. Акаа чоннуң чоргааралы болу берген ыраажы оглу 2005 чылда орук айыыл-халавынга таварышкаш, амы-тынындан чарылганын канчап уттур боор. Аяс Данзырынның мөгейикчилеринге, чаңгыс чер-чурттугларынга, уран чүүлге ынак бүгү чонувуска ол улуг чидириг болганы чугаажок.
ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының бирги оралакчызы А.К-Х. Увангур удурткан ажылчын бөлүк беш чыл иштинде ажылдаанының түңнелинде, ынак ыраажывыс дугайында ном чырыкче парлаттынып үнгени ол. Бо улуг ажылды кылган ажылчын бөлүктүң кежигүннери кымнарыл дээрзин номчукчулар сонуургай берген боор. Ол дээрге ыраажы-хөөмейжи өөреникчизиниң дугайында номну чырыкче парлап үндүрер бодалды идип үндүрген Кызыл-Чыраа ортумак школазының башкызы Б.М. Демчик болгаш Аяс Данзырынның дуңмазы М.В. Дагба база ооң өөнүң ишти Тес-Хем кожуун чагыргазының ажылдакчызы А.Х-Д. Дагба олар-дыр. Сценаже чалаптарга, оларны залда долу көрүкчүлер демниг адыш часкаашкыннары-биле уткуп алдывыс.
– Аяс Данзырынны дембилдейге бир-ле дугаарында өөреткен башкызы Бижи Малчыновна бир хүн ажылдап олурумда чедип келгеш, өөреникчизиниң дугайында бичии номчугаш үндүреринге дузалажырын дилээрге, компьютерге бичии номчугаштарны борастап кылып турганымны бодап келгеш, чөпшээрежипкен мен. Тес-Хем кожуун чагыргазының ынчангы даргазы-биле сүмележип, номну кандыг кылдыр парладырынга хамаарыштыр хөй катап чугааны кылган бис. Кожуун чагыргазының даргалары солчу бээрге, бодум ажыл-агыйымга алааккаш, башкының берип каан ийи кыдыраажын ырады шыгжапканымдан олар уттундурган. Ак-Чыраа сумузунга “Алдын согун” деп республика чергелиг хөөмей-сыгыт болгаш ыры мөөрейи эрткен соонда, Бижи Малчыновна-биле катап душчуп, чугаалажып, дузалажыр эштерни база тыптывыс. Ыраажының төрел дуңмазы, акызы-биле сырый харылзаалыг эдержип, кады ажылдап чораан Марат Викторович Дагбаның өг-бүлези чүве. Дөртелээ дугурушкаш, номчугашты парладыр, Аяс Данзырынның ырларын бижиткен дискилерни кылдыртыр сорулганы салдывыс. Аястың төрелдери, эш-өөрү, чаңгысклассчылары, коллегалары-биле ужуражып, Моолдан бээр чедип, оларның сактыышкыннарын чыып бижидивис. Каяа-даа чорувуста, оруувус ак болуп, чоруувус чогунгур болганы дыка-ла өөрүнчүг.
2016 чылдың январь 31-де Улусчу чогаадылга төвүнге Аяс Данзырынның төрүттүнген хүнүнге тураскааткан концерт болган. Ол концерт үезинде дыка хөй кижилер ыраажы, хөөмейжиге тураскааткан номну чырыкче үндүрер дээн идеяны деткээни бисти улам хей-аът киирген. Аястың фото-чуруктарын чыыр, ырыларын бижидер ажылче кирипкен бис. Ырларының нотаже дүжүрүп бижиир улуг ажылын Кызылдың уран чүүл колледжиниң башкылары Чойгана Валерьевна Комбу-Самдан, Буян-Маадыр Ирбен-оолович Тюлюш олар кылып бергенинге өөрүп четтиргенивисти илеретпишаан, чаа номну белекке берип тур бис – дээш, Амур Кара-Хунаевич композитор башкыларны сценаже чалап, чаа номну белекке берди.
Мен ол аразында театрга болган сактыышкын кежээзиниң концертин сактып келдим. Ол дугайында “Шын” солунга бижээн чүүлүмнү сактып олурдум. Концерт үезинде бичии өпей-оол хенертен ыглай берген чүве. Аяс Данзырынның оглу дөрт харлыг Айыс кырган-авазы-биле концерт көрүп, ачазы кажан-на көстүп келирин манап олура, сураг боорга, манап чадап кааш, ыглай бергенин дыңнааш, баарывыс ажып олурган ийик. «Айыс ам кайы хире өскен ирги!?” деп бодап олурумда, шынап-ла, сценаже Айыс Данзырынны, кырган-авазы Ирина Бердановнаны (Аястың авазы) сценаже чалай берди. Кайгамчык чараш, дурт-сыны бедик хып дээн аныяк эр апарган Айысты кудумчуга көрген болза, кижи кайын ол деп таныыр, адыш часкап уткуп алдывыс. Айыстың чугаа-домаандан-на ооң бүдүш-чаңы эскертинип кээр-дир. Авазының кады төрээн дуңмазы – даайы Азиан Март-оолович Серендук ону кайгамчык биче сеткилдиг, топтуг-томаанныг, угаангыр эр кылдыр өстүрүп каанынга сеткиливистен өөрүп, залда бистиң аравыска олурган даайынга адыш часкап байыр чедирдивис. Номну чырыкче парлап үндүрген ажылчын бөлүкке өөрүп четтиргенин илередип, кырган-авашкылар боттарының өмүнээзинден суй белектерни сөңнеди.
Айыстан кежээниң башкарыкчызы ыраажы Ишкин Оглу айтырды: “Сени хүрежир деп билир мен, Айыс. Он сес хар четпээн оолдар аразынга шыырак хүрежип келдиң. Ам сенден залда олурар кижилерниң эң-не сонуургап турар айтырыын салыйн, харыылап берип көрем. Ырыга сонуургалдыг сен бе? Ырлаар ийик сен бе?”. “Ачамның гитаразынга ойнавышаан, ачамның ырларын дыңнап олура, ырлагылаар кижи мен. Ырыга база ынак мен, ийе” – дээрге, көрүкчүлер диңмиттиг адыш часкап, өөрүдүвүс.
Кежээни каастажып, эжиниң ырыларын күүседип турган артистер Айыска чагыг-сөзүн берип, ачазын дөзеп ыры-шоорга, хөөмей-сыгытка ынак болурун күзеп, чылыг-чымчак йөрээлди салып турдулар. Японияга, Таиландыга – каяа-даа чорда, Аясты ыяап-ла бир-ле кижи сүрүп чоруур сорунзалыын, Таиландыга бир уруг шуут адырылбайн турганын болгаш өске-даа солун сактыышкыннарын чыылганнар-биле эртемден Зоя Кыргысовна Кыргыс үлешти.
“Ожук дажы” бөлүктүң солизи Саид Чүлдүк: “Аът өлүр – баглаажы артар. Ада өлүр – оглу артар. Чажывыстан кады ырлажып, гастрольдап чорааш., “Аалымдан үнген ояар алдан-чеден хона бердим...” деп, ырлажып чораан эживистиң оглунда адазының ханы дөмей-ле ойнап турар, ынчангаш ооң ыр-шоорун база дыңнай бээр бис” – деп бүзүрелин илередип, бүгү чондан Айыска деткимче болурун диледи.
Мария Амын-ооловна Күжүгет, Тываның күрүне университединиң башкызы:
– Аяс Данзырын ады алгып, алдаржый берген үезинде бистиң студентивис болуп өөренип кирип келген кижи. Ол хиреде аажы-чаңы өске өөрлери-биле дөмей, олар-биле деңге-ле чоруп турду. Көскүлеңнеп, билииргээр деп чүве чок. Доозукчу курска өөренип тургаш, диплом ажылын бижип эгелей берген турган үезинде ол айыыл-халапка таварышканы башкыларынга дыка-ла муңгаранчыг болган. Ону сөөлгү оруунче үдежип тура, шупту ыглашкан бис. Бөгүн ыглап эвес, өөрүп тур бис. Бо ном, шынап-ла, үнелеп четтинмес белек-тир.
Мындыг бир солун чүүлдү утпас мен. Казаньга билиг бедидер курстарга чеде бергеш, кежээлерде Аястың ырларын бижиткен дискини салып алгаш, ооң ырларын дыңнаар мен. Өске регионнардан келген аныяк эртемден кыстар: “Европа плюс” дээн ышкаш дамчыдылгалар дыңнаар улус болган. Каш хонганда Аясты дыңнап каапканнар. Оон бээр-ле үргүлчү Аястың ырыларын негээр, “Аясты, Аясты!” деп алгыржып турар апарганнар. Сөөлүнде менче олар чагаа бижээш, “Аяс кайы хире ырлап чоруп тур?” деп каан боорга, “Эки ырлап чоруп тур” деп харыылап каан мен. Ол ырлары-биле аравыска мөңге чурттаар.
Чаа номну үндүреринге улуг деткимчени көргүскен артистер, башкылар, эртемденнер болгаш Аяс Данзырынның чогаадыкчы ажылын чонга чедирип, бижип, көргүзүп, чугаалажып келген журналистер, Аястың чаңгыскурсчулары – шупту чаа номну белекке алдывыс. Ында “Шынга” парлаттынган Аяс биле мээң интервьювус база “Алдын согуннуң ужудуу” деп чүүлүм база кирген болду. Эң-не солун чүве – Аястың аңгы-аңгы үеде чуруктары болгаш улус-чонунуң ооң дугайында сактыышкыннары. Ылаңгыя Бижи Малчыновнаның сактыышкыннары болгаш Аястың авазының оглунга болгаш “аъдының бажы эрте хоя берген” ажы-төлүнүң адазынга тураскааткан шүлүктери дыка-ла дээштиг-дир. Журналист коллегаларым Саяна Өндүр, Аяна Лама болгаш өскелерниң-даа Аяс дугайында ажылдары номну улам каастап турарын демдеглеп каайн.
Эргим номчукчу, салым-чаяанныг ыраажыга тураскааткан номну библиотекалардан тып номчуурун сүмелээр-дир мен. Ында ооң ырларының сөстерин, ноталарын парлаан. Ынак ырларыңарны оон тып, ырлажып чоруңар. Өөрүнчүг белек – Аяс Данзырын дугайында ном дээш, А.К-Х. Увангур баштаан ажылчын бөлүкке бүгү номчукчуларывыс өмүнээзинден база катап четтиргенивисти илередип каайн. Ол кежээ ыраажы эжиниң сагыш-сеткилди доюлдуруп кээр ырларын көрүкчүлерге бараалгаткан артистерге мөгейдим.
Светлана БАЛЧЫР,
хоочун журналист, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы.
