Экономистиң үзел-көрүжү
Өртектер өзүлдези кажан соксаарыл? Садыгланып чорааш, өртектер база катап өрү шурай бергенин көргеш, бо айтырыгны бодувустан болганчок-ла сөөлгү үеде айтыртынар апарган бис. А ук темага холбаштыр айтырбас дээрге база хоржок.
Росстаттың сан-медээзи-биле
Росстаттың сан-медээзинден алырга, Россияда өртектер эмин эрттир шалыпкын өзүп турар. Ооң бергени албан езузунуң инфляциязы 2021 чылда 8,4 хуу болган болза, ам ол 9 хуу чоокшулап олурар.
Бо хүннерде чамдык аъш-чем барааннарынга өртектерниң маңнангыры дам барган. Шак ынчалдыр, 2022 чылдың бирги айының дургузунда бир баш капустаның өртээ 15, огурецтиң — 13,3, помидорнуң — 12,7, бананның — 9,0 хууга өскен. Аъш-чем барааннарының бо хевирлери өртектер өзүлдезиниң мурнуку одуруунда.
Ногаа аймаанга өртектерниң өзүлдезин чылдың үези-биле (даштын канчаарга-даа кыш-ла болгай) тайылбырлап болур чүве болза, өске аъш-чем барааннарынга өртектерниң өскенин чүгле ооң-биле тайылбырлаары болдунмас. Чижек кылдыр алырга, ол-ла үениң дургузунда кырлыг-тараага өртектер барык 2 хууга, вермишельге — 2 хуудан ажыг, элезин чигирге — 2,5, далганга — 2 хуу өскен болуп турар. Ук сан-чурагай чамдык улуска улуг эвес көстүр чадавас, ындыгларга мону сагындырып каайн: ол дээрге долу эвес январь ай-дыр. А бир эвес өске айларда база ук көргүзүг хевээр артса канчаарыл? Чылдың түңнелдери-биле кандыг саннар көстүп келирил? Өртектер өзүлдезиниң ийи оранныг саны көстүп келир-ле-дир!
Бо чылдың январьда российжи садыг четкилери бараан бүдүрүкчүлеринден 2022 чылдың февральда чамдык барааннар аймаанга: уруглар чеминге, хейлиг сугга болгаш хандыларга, кофеге, сүт кылыгларынга база кондитер барааннарынга өртектерниң өзериниң дугайында дыңнадыгларны алган. Янзы-бүрү бараан бүрүзүнге өртектер 7 хуудан эгелээш 25 хууга чедир өзүлделиг болур. Бүгү барааннарга өртектер кайыынна февраль 1-ден тура дораанна өзе бээр чүве деп. Өзүлдениң хемчээлдери чыл төнчүзүнде шала өске болуп болур. Ынчалзажок өртектер өзүлдези ыяап-ла болур дээрзи чигзиниг чок чүүл-дүр.
Бараан бүдүрүкчүлериниң тайылбыры
Бараан бүдүрүкчүлериниң өртектерни чүге өстүрер деп турарының тайылбырын номчуп олурарга, оларның тайылбыры чаңгыс хепке кудуп каан-биле дөмей: чиг-эт аартаан, бараанның хавының өртээ улгаткан, ажылчыннарның шалыңын индексастаар апаар, транспорт чарыгдалдары көвүдээн, орук шугуму болгаш оон-даа өске чүүлдер нарыыдаан. Өскелер дег олар база өртектерни өстүрер ужурга таваржып турарын бараан бүдүрүкчүлери чугаалаарлар. А өскелер чүге өстүрүп турарыл ынчаш? Чүге дизе оларга база чиг-этке, транспортка, логистикага өртектер өскен. Бир-ле азалыг дээрбе-ле. Кым-даа өртектер өстүрерин бодавайн турар, ынчалза-даа өскелер өртектерни өстүргениниң ужун олар база ук үлегер-чижекти эдерер ужурга таварышкан.
Канчаарга-даа инфляцияның ээргиижинге чылдагааннар, шынап-ла, бар-дыр ийин. Чаңгыс-даа эвес, а элээн каш чылдагааннар бар.
Чижек кылдыр алырга, Россияда инфляция өскээртен келген шынарлыг. Бүгү делегейде өртектер өспүшаан, ынчап келирге кадагааты чурттардан дамчып келген инфляция бистиинче ажыр агып келген. Ийе, шынап-ла, бүгү делегейде өртектер өскен, ынчалза-даа российжилерге сайзыраңгай чурттарда өртек өзүлдезиниң дугайында чугаалап эгелээрге, ол бүгү оларга изиг-даа, соок-даа эвес. Кижилер мында, Россияда, бөгүн чурттап турарлар болгай. А АКШ-та инфляцияның бедик деңнелдии оларны бичии-даа дүвүретпейн турар. Америкада инфляция, шынап-ла, бедик. АКШ-ка 2021 чылдың түңнелдери-биле 7 хуу инфляция дээрге сөөлгү он чылдарның дургузунда кижи көрүп көрбээн көргүзүг-дүр.
Эрге-чагыргалар боттары буруулуг
А бир эвес АКШ-та инфляция-биле деңнежир деп бодаар болзувусса (оларның 7 хуу инфляциязы бистиң 8,4 хуу инфляциявыстан канчап-даа чавыс), өске барымдааларны база кичээнгейге оваарып көөр ужурлуг бис. Бөгүн АКШ-та айның ортумак шалыңы 4000 доллар, бистиинде ук көргүзүг 35000 рубльге деңнежип турар, аъш-чемге өртектер ийи чуртта улуг-ла ылгал чок, ынчалзажок америктерге бедик деңнелдиг инфляция биске бодаарга, ындыг-ла кончуг аарышкылыг эвес. База катап демдеглеп каайн: кайда-чүүде кадагааты чурттуң инфляциязы эвес, а Россияда өртектер-биле чүү болуп турарынга ажаанзыраар ужурлуг бис.
Делегей инфляциязын киир сөөрткениниң барымдаазы, шынап-ла, шын. Оон туржук, делегейниң эң сайзыраңгай чурттарын эвилелдээн Экономиктиг кады ажылдажылга болгаш хөгжүлде организациязының чурттарынга 2021 чылда өртектер 6,6 хуу өзүлделиг болган, сөөлгү үжен чылдарда ол дээрге эң бедик деңнел болур. Даштыкы рыноктардан Россияның иштики рыноктарынче дамчып келген инфляцияның болуп турарының чылдагааннары аңгы-аңгы. Кадагааты чурттардан киир сөөртүп турар барааннарның өртек-үнези улгаткан, а ол ышкаш делегей рыноктарында чиг-этке өртектерниң улгатканы-биле чурттуң иштинде өртектер база өскен. Кара сөстеп чугаалаар болза, кымның инфляцияны аай-бээр дажып турары орта билдинмес: бис боттарывыс бе азы өскелер буруулуг бе.
Канчаарга-даа, өскээртен киир сөөрткен инфляция — өртектерниң дүрген өзүлдезинге кара чаңгыс чылдагаан эвес. Бистиинде инфляция — хөй талалыг, ону дозуп, доктаадыпкы дег күчүлүг механизмнер чок. Сайзыраңгай рынок экономикалыг чурттарга көөрде, бөгүн Россияда чижилгелиг байдал чогуур деңнелде эвес.
Күрүнеден өртектерни өйлеп, таарыштырар дээн каңдай оралдажыышкыннар болур-чогуур түңнелдерни бербейн турар. Шак ынчалдыр, бир чыл бурунгаар чазак элезин чигирге болгаш хендир-үзүнге өртектерни доңурган. Кезек болганда ук хемчегден ойталаар ужурга таварышкан. Ынчалзажок эге чадазында безин ол өске аъш-чемниң өртээниң өзүлдезин болдурган. А бөгүн демги-ле чигирге өртектер эрткен чылгы доңуруушкуннуң аңаа чедирген уржуктарын “ойнап ап” турар. Ооң бир шынзылга-бадыткалы 2022 чылдың январьда элезин чигирге өртектерниң дүрген өзүлдези болур.
Инфляция бедик деңнелдиг болур
2021 чылда өртектерниң өзүлдезин болдурган чылдагааннар 2022 чылда хевээр артып каар болганда, инфляция бедик деңнелдиг болур деп баш бурунгаар чугаалап болур. Бөгүн чурттап эртип турарывыс үелерде ылгалдыг талалар база бар. Даштыкы политиктиг байдал кайы хире чидигленгенин көрүп турар бис. Өртектер аңаа чүү хамаарылгалыг боор ышкаш сагындырар. Кажан экономиктиг тода эвес байдал тургустунуп келгенде, өртектер өстүрүксээр хөөн кижилерге тыптып келир, ам дораан олча-ажык киирип алыр-дыр, даарта та чүү болу бээр чүве деп бодаар. Өртектерниң өзүлдезинге бо чылдагаан база дорт хамааржыр. Чиг-этке өртектерниң аартаанын, орук чарыгдалдарының улгатканын, шалыңга хөй акша-төгерик үнүп турарын садыгжылар чугаалап шаг болур. Олар кайыын-на алыс шынның дөгерезин чугаалап шыдаар чүве деп. Оон туржук өртектер өзүлдези кажан соксаарын олар чугаалап шыдавастар.
А бис бүгүде 2022 чылда инфляция ам-даа ээргииштелир деп бүзүрелдиг чугаалап болур бис.
Игорь НИКОЛАЕВ,
экономика эртемнериниң доктору.
“Московский комсомолец” солундан А. ХЕРТЕК кызыра очулдурган.
