Эрткен неделяда «Чаңгыс демниг Россия» намының съездизи Москва хоорайга болуп эрткен. Аңаа Тыва Республиканың Баштыңы – Чазак Даргазы Владислав Ховалыг «Чаңгыс демниг Россия» намының Чиңгине чөвүлелиниң кежигүнү кылдыр соңгуткан.
Чурттуң найысылалынга болуп эрткен намжы шуулганның ужур-утказын төөгүже хая көрнүп тургаш түңнеп көрээлиңер.
1991 чылдың декабрь 25-те Совет Социалистиг Республикалар Эвилели буурап дүшкенин билир бис.
ССРЭ-ниң 1977 чылда хүлээп алганы Конституциязының 6 дугаар кезээнге Совет Эвилелиниң Коммунистиг партиязын (СЭКП) совет ниитилелдиң удуртуп-баштаар күжү болгаш политиктиг системазының өзээ болур деп дорт айтып каан турганын билир улус ам ховартаан. Ынчангаш СЭКП-ниң Төп Комитединиң чиңгине секретары чурттуң бирги удуртукчузу турганын чон база уттупкан чыгыы. Эвилел республикалардан эгелээш, крайлар, областар, автономнуг республикаларның болгаш ооң адаанда районнарда, хоорайларда СЭКП-ниң район, хоорай комитеттериниң бирги секретарьлары ол девискээрлерниң бирги удуртукчулары турганын улуг назылыг чаңгыс чер-чурттугларывыс утпаан боор харын.
Чуртту чаңгыс партия – СЭКП баштап турар үеде ажыл-амыдыралдың шупту айтырыгларын аңгы-аңгы чергениң партия организациялары таварыштыр шиитпирлээр турган. Ылаңгыя удуртуп-баштаар ажылдарга ажылдаар кадрлар айтырыын СЭКП-ниң аңгы-аңгы чаданың органнары дорт шиитпирлээр эргелиг турганын партияның хоочуннары чугаалап турар. Ажыы-биле чугаалаарга, партия организациязы чөпшээрелин бербээн шаанда ол-бо удуртукчу эрге-дужаалче кордакчыны ынаар томуйлавас-даа турган.
Ол үеде чон аразынга партияның политиказын агитастап, суртаалдаар парлалга органнарының ролюн база бедик үнелеп турган.
Чижээ, «Шын» болгаш «Тувинская правда» солуннарның кол редакторлары эрге-дужаалының аайы-биле СЭКП Тыва обкомунуң бюро кежигүннери болур турганнар. Район солуннарының кол редакторлары база СЭКП райкомнарының бюро кежигүннери болуру албан турган.
Партияның чөпшээрели, шиитпири чокта удуртуп-баштаар ажылдарга томуйладыр арга шуут чок деп чүвени бо одуругларның автору 1986 чылда багай талазындан көрген. Ынчан республиканың көдээ энергетиказын сайзырадыр дээш, «Агропромэнерго» республика чергелиг улуг каттыжыыш-кынны тургускан.
Ооң даргазынга Улуг-Хем районнуң миллионер «Найырал» совхозунуң кол энергетиги турган, дээди эртемниг инженер-энергетик Виктор Пюрюнаны томуйлаар деп турда, Кызылдан ол эрге-дужаалче чүткээн хамаатыны СЭКП Тыва обкомунуң 2-ги секретары деткээн соонда, ол томуйлаашкын болбайн барган. Хөй чылдар иштинде партия кежигүнү бооп келген, тускай дээди эртемниг, арга-дуржулгалыг Виктор Пюрюнага көөрге, ол кордакчы эртем-билии безин ол удуртур ажылга таарышпас турбуже, партия кежигүнүнче эрте берген хуусаалыг кылдыр хүлээп алгаш, ону ол республика чергелиг бедик эрге-дужаалче партияга (обкомнуң улуг даргазынга) даянып томуйлаан. Түңнелинде, ол удуртукчу хөй акшаландырыышкын үндүргеш тургускан «Агропромэнерго» каттыжыышкынын үр-даа болбайн акша-төгериин шиңгээдипкеш, сандарадыр дүжүр ажылдап каан…
Ынчалдыр-ла бүгү чуртка база шын коммунистерден аңгыда, партия кежигүннеринче үш-үдүрүм, бедик эрге-дужаалдарга карьера сүрген улус кирер апарганы база чажыт эвес.
Конституцияда айтып каан чаңгыс партия – СЭКП-ниң тергииделин дүжүрер дээш демисел 1989 чылда чурттуң төөгүзүнде бир дугаар ажык-чарлыг болгаш чижилгелиг болуп эрткен соңгулдалар соонда 1989 чылда ССРЭ-ниң улус депутаттарының 1-ги съездизинге-ле эгелей берген.
Юрий Афанасьев, Гавриил Попов, Борис Ельцин, Андрей Сахаров баштаан депутаттар совет политиктиг системаны дүжүргеш, рынок экономиказынче кирерин негеп турганнар. Оларны «Огонек» сеткүүл болгаш «Московские новости», «Московский комсомолец», «Аргументы и факты» солуннар деткип турган.
Совет Конституцияның 6 дугаар кезээн өскертиринге улуг идигни ол үеде 200 муң ажыг киржикчилиг Москвага болуп турган митингилер берген. Ынчангаш 1990 чылдың март айда болган ССРЭ-ниң улус депутаттарының ээлчег чок 3 дугаар съездизинге Конституцияның 6 дугаар кезээн өскерткен. Ол хүнден эгелээш чуртка хөй партиялыг политиктиг система турупкан.
1991 чылда ССРЭ буурап дүшсе-даа, Россия хөй партиялыг политиктиг системаны улаштыр сайзыраткан.
Ам бо хүнде Россияда 30 ажыг политиктиг партиялар бүрүткеткен. Оларның бежи Россия Федерациязының Күрүне Думазында фракцияларлыг. Ол дээрге «Чаңгыс демниг Россия», «Россия Федерациязының коммунистиг партиязы», «Россияның либерал-демократтыг партиязы», «Чөптүг Россия – шын дээш» болгаш «Чаа улус» намнары болур.
Чуртка соңгулдалар таварыштыр политиктиг чижилгениң түңнелинде Күрүне Думазында конститусчу хөй үннү алган «Чаңгыс демниг Россия» намының эрткен неделяда болуп эрткен съездизинге Тывага дорт хамаарышкан төөгүлүг шиитпирлерни база хүлээп алган.
Бирээде, сентябрь айда болуп эрткен соңгулдаларда бүгү чоннуң үнү-биле Тыва Республиканың Баштыңы – Чазак Даргазы эрге-дужаалга соңгуткан Владислав Ховалыг «Чаңгыс демниг Россия» намының даргазы Дмитрий Медведевтиң саналы-биле намның Тывада Политиктиг чөвүлелиниң удуртукчузу болган.
Ийиде, В.Т. Ховалыг «Чаңгыс демниг Россия» намының Чиңгине чөвүлелиниң кежигүнүнге соңгуткан. Владислав Товарищтайовичиниң мурнунда республиканы баштап турган, ам Күрүне Думазының оралакчы даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оол намның Дээди чөвүлелиниң кежигүнү хевээр артып кааны Тываның Күрүне Думазында туружу быжыгып турарын херечилеп турар.
Россияның Маадыры, камгалал сайыды, «Чаңгыс демниг Россия» намының тургузукчузу, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Күжүгетович Шойгу намның Дээди чөвүлелиниң кежигүнү болбушаан, намның мурнундан Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң социал-экономиктиг сайзыралы дээш харыылаар болганы база биске кончуг эки.
«Чаңгыс демниг Россия» намының Тывада салбырының Политиктиг чөвүлелин В.Т. Ховалыгның удурту бергени, аңаа совет үелерде СЭКП канчаар кадр айтырыын шитпирлеп турганы ышкаш эвес-даа болза, чер-черлерде чагырга даргаларын солуур дээштиг арга-шинекти алган деп болур.
Чүге дээрге ам бо хүннерде чагырга даргаларын тус черниң хуралдары эрге-дужаалдарынга бадылап, томуйлап турар болгай.
Тываның чаа чазаа оларны эрге-дужаалындан халажырын негээрге, тус черниң хуралдарының депутаттарының артынга чаштынып алгаш, чымчак сандайдан туттунупкаш, адырылбайн турар удуртукчулар барын база чон билир.
Ам ындыг хуралдарның депутаттарындан, хурал даргаларындан ол-бо ажылын угбаан чагырыкчыны халаштырарынга чедир хемчег алырын Владислав Товарищтайович Ховалыг «Чаңгыс демниг Россия» намының мурнундан тургузуп болур-дур. Олар Политчөвүлел удуртукчузунуң негелдезин күүсетпес чүве болза, оларны намдан үндүреринге чедир хемчээн ап болур. Ынчан олар дараазында соңгулдаларда «Чаңгыс демниг Россия» намының мурнундан кандыг-даа соңгулдаларга депутатка кандидат болбас.
Совет үеде кымны-даа партиядан үндүртүптерге, олар улаштыр удуртуп-баштаар ажылдарга ажылдаар арга-шинээ чок апаар турган болза, ам бо үеде ындыг эвес харын. Политика-биле холбашпаан ажылдарга кым-даа, каяа-даа ажылдап болур. Өске партияларга-даа политиктиг карьеразын уламчылап болгай-ла.
Чүгле ам бо хүннерде «Чаңгыс демниг Россия» намы чоннуң деткимчезин ап, соңгулдаларда тиилээн болганда, ажылын угбаан чагырыкчылар камгалаар дээш политиктиг карьеразын үреп аар депутаттар турбас-ла боор…
Москвага болуп эрткен «Чаңгыс демниг Россия» намының съездизиниң биске хамаарыштыр бир кол түңнели – ТР-ниң Баштыңы – Чазак Даргазы Владислав Ховалыгның туружу ам нам талазындан база шыырак быжыгланганы болур. Чоннуң болгаш намның деткимчези-биле ам чүгле бедик тура-соруктуг, эки үре-түңнелдиг ажылдаары арткан.
Мерген КЫРГЫС.
#Чаңгысдемнигроссия #Шуулган #Владиславховалыг #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
