Тыва Арат Республиканың 100 чыл оюн байырлап турар хүннерде Тываның найысылалы Кызыл хоорайда Орус культура төвүнүң девискээринге Иннокентий Сафьяновка тураскаалды ажыдып, тыва күрүнени тургузарынга дорт киришкен орус чоннуң шылгараңгай оглунга Тываның чону мөгеер.
Кандыг ниитилел-политиктиг байдалга Тыва Арат Республика тургустунганыл?
Тыва күрүнениң тургустунарынга салдарлыг шериг болгаш ниитилел-политиктиг байдал 1921 чылда ол шагдагы Урянхай крайга тургустунуп келген. Ооң херек кырында боттанырынга Урянхай крайда чурттап турар орус, тыва болгаш өске-даа чоннарның салым-чолунга Совет Россияның политиктиг удуртукчуларының чамдыызының арай-ла тоомча чогу база идиг болган.
Тывадан моол болгаш кыдат шериглерни үндүр сывырган, ак гвардейжилерни чылча шапкан соонда, Тываның бот-догуннаан хамаарышпас күрүне болурунуң айтырыы 1921 чылда катап көдүрлүп келген. Тыва хамаарышпас күрүне болурунга большевиктерниң партиязының төп комитединиң Сибирь бюрозунуң туружу шаптыктай берген. Моолда ак гвардейжилерни чылча шаварынга совет шериглерге моол шериглерниң дузазының садыызы Урянхай крайны моол күрүнениң составынга дамчыдып бээри деп, Сибирь бюрозунуң кежигүннери санап турган. Бюронуң удуртукчулары Б.З. Шумяцский биле И.Н. Смирнов Тываны Моолга дамчыдып бээрин РСФСР-ниң даштыкы херектер комиссары Г.В. Чичеринге дорту-биле саналдап, ону чажыт байдалга чорударын сүмелээннер. Г.В. Чичерин Моолдуң делегациязы-биле ужуражыышкын үезинде “Совет Россия Урянхай крайны бодунуң девискээри кылдыр көрбейн турар” деп бодалды илереткен.
Сибирь бюрозунуң удуртукчулары Б.З. Шумяцский, И.Н. Смирнов болгаш РСФСР-ниң даштыкы херектер комиссары Г.В. Чичеринниң аразында ол чугаалажыышкыннар Сибирьниң революстуг комитединиң Урянхай крайда төлээзи Иннокентий Сафьяновка билдине берген. Ооң дугайында Тываның орус чурттакчы чонунга Сафьянов чарлап тараткан. Моол болгаш кыдат эжелекчи шериглерниң каржы-дошкун аажылаашкыннарынга таваржып турган орус чон Тываны Моолга каттыштырарынга удур, Россияның хайгааралынга турар тыва күрүнени тургузарынга чөпшээрежип турганнар. Ол чүүл бот-догуннаан хамаарышпас тыва күрүнени тургузарынга таарымчалыг байдалды тывылдырган.
Большевиктерниң партиязының төп комитединиң Сибирь бюрозунуң кежигүннери Сибирьниң революстуг комитединиң Урянхай крайда төлээзи эргезинден Иннокентий Сафьяновту хостаар, ооң соонда тудуп хоругдаар хемчеглерни ап эгелээн.
Ынчангаштың Сафьянов тыва күрүнени тургузар талазы-биле хөделиишкиннерни дүргедедип кирипкен. Чүге дээрге Сибирьниң революстуг комитединиң Урянхай крайда төлээзи эргезин ажыглап, Совет Россияның хайгааралында тыва күрүнениң тургустунганын ол чарлап болур.
Тываларның хөй кезии чурттап турар Даа биле Бээзи кожууннарның, Урянхай крайның орус чурттакчыларының болгаш кызыл партизаннарның төлээлериниң чыыжын Иннокентий Сафьянов, Даа биле Бээзи кожууннарның чагырыкчылары Моңгуш Буян-Бадыргы, Куулар Чымба нояннар 1921 чылдың июнь 25-26 хүннерде Чадаанага эрттирип шыдааннар. Ол чыышка Совет Россияның хайгааралында тыва күрүнени тургузар шиитпирни орус болгаш тыва чоннарның төлээлери хүлээп алганнар.
Моол болгаш кыдат эжелекчилерге, ак гвардейжилерге удур кызыл партизаннарның демиселиниң төвү, орус болгаш тыва чоннарның шиитпиринге удурланыышкын тыптып келзе, ону камгалап болур кызыл партизаннар бар Таңды кожууннуң Атамановка (амгы Кочетов, Суг-Бажы) суурга 1921 чылдың август 13 – 16 хүннерде бүгү кожууннарның төлээлериниң чыыжынга тыва күрүнениң тургустунганын чарлаар деп Чадаанага болган чыышка шиитпирлээн.
Тыва Арат Республиканың тургустунганын 1921 чылдың август 13–16 хүннерде бүгү кожууннарның орус, тыва чоннарының төлээлериниң чыыжынга чарлаан соонда, үр болбаанда Сибирьниң революстуг комитединиң болгаш Коммунистиг интернационалдың Урянхай крайда төлээзи эргелеринден Иннокентий Сафьяновту хостаан. Тыва күрүне тургустунган соонда, 3 чыл эрткенде, 1924 чылда Сафьяновту большевиктер партиязының кежигүнүнден “дарлакчы аңгының артынчызы” чылдагаан-биле кызып үндүрген, Тыва Арат Республикага бот-башкарылгалыг орус күш-ажыл колониязының күүседикчи комитединиң шиитпири-биле Тывадан Сафьяновту шөлүп үндүргеш, өскен чуртунче чанып келир эргезин казаан.
Иннокентий Сафьяновту репрессияга таварыштырарынга ооң политиктиг удурланыкчылары, совет эрге-чагырга черлеринде бедик албан-дужаалды ээлей берген Б.З. Шумяцский, И.Н. Смирнов олар хамаарылгалыг болганнар.
Тыва Арат Республиканың үндезилекчилериниң бирээзи Иннокентий Сафьянов тыва күрүнениң хамаатызы эвес болганда ТАР-ның бедик албан-дужаалдыг удуртукчуларының бирээзи турган Моңгуш Буян-Бадыргы безин бот-башкарылгалыг орус күш-ажыл колониязының күүседикчи комитединиң шиитпиринге удурланыр аргазы чок болган.
Тыва Арат Республиканы тургузарынга Иннокентий Сафьяновтуң ачы-хавыяазын демдеглээри совет үеде хоруглуг турган. Ынчалза-даа тыва улус Иннокентий Сафьяновту кажан-даа утпайн чораан. Салчак Токаның “Араттың сөзү” деп трилогиязында Экээндейниң овур-хевирин автор Сафьяновтан дөзевилеп алган. Экээндей деп тыважыткан аттыг орус революсчу чораан деп чугаа тываларның аразынга салгалдан салгалче дамчып келген.
Тываның орус оглу Иннокентий Сафьяновтуң ады республиканың төөгүзүнче алдын үжүктер-биле киир бижиттинген.
#Төөгү #Сафьянов #ТАР_ның100чылы #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
