Ада-чурттуң Улуг дайынынга маадырлыы-биле киришкен тыва эки турачының салгалы, төрелдери тывылбайн баарга, кижиге берге-ле чорду. Кымдан ол кижиниң дугайында дыңнап алыр сен, чуруун кайыын сураглаар сен дээш айтырыглар-ла көвүдээр.
Хомушку Дарыма оглу Лакпаның төрээн чери Эрги-Барлыктың Кара-Дыт. Ол 1919 чылда төрүттүнген, 1943 чылдың февраль айда маадырлыы-биле өлген. Эрги-Барлык ортумак школазының башкылары, өөреникчилери 1980 чылда, Тиилелгениң 35 чыл оюнда, бо маадырның төрелдерин, салгалын дилээш тыппааннар, чуруу-даа тывылбаан. Тиилелгениң ээлчеглиг юбилейи келир-ле, дилеп-ле эгелээрлер — түңнел чок болуп дооступ турган. Мен база бодум хуумда Эрги-Барлык чорааш, сураглаарымга, шагда-ла дилээн киживис-тир, чүү-даа билдинмес дээр мындыг болду.
Бо маадырывыс дугайында мээң холумда бир документ бар. Тываның күрүне архивинде шыгжаттынган эки турачының карточказы-дыр. Ол карточкаларны тыва эки турачыларны дайынче чорударының организастыг ажылдар талазы-биле ССРЭ-ниң Кызылга тускай комиссиязы долдуруп турган.
Бир дугаарлыг карточкада бижимелдерни барымдаалаар болза, ооң фамилиязы Лакпа, Ады — Хомушку, Адазының ады — Тарийма. Тыва аттар, эрги сумулар, төрел аймактар дугайында чүнү-даа билбес кижи бижип турганы эскертинер. Төрүттүнген айы — июль, чылы —1919. Эрги-Барлык сумузунга төрүттүнген деп бижээн.
Хомушку Лакпа 1937 чылдан 1939 чылга чедир АРШ-ка шериг албаны эрткен. 1939 чыл соонда Тыва Төп кооперацияның Кызыл хоорайда хереглекчилер ниитилелиниң комендантызы болуп ажылдаан. Айда ап турган шалыңы – 90 акша.
Ооң хууда амыдыралы чаа-ла долу уткалыг апар чыткан. Карточкада бижип кааны-биле алырга, ооң өөнүң иштиниң ады Сарыгбай, бир айлыг оолдуг. Ол чаш оглунга ат тыпсып четтикпээн хевирлиглер – анаа-ла бир айлыг оолдуг деп бижип каан.
Өске эки турачыларга бодаарга, Лакпаның өг-бүлези Кызылга бажың-балгаттыг турган. Адрезин тода бижээн: Кызыл хоорай, Степная кудумчузу, 8 дугаарлыг бажың.
Тыва эки турачыларның карточкаларын олар дайынче чоруп турда, долдуруп турганын билир бис. Хомушку Лакпаның карточказында маадырлыы-биле өлген хүнүн база айтып каан. Кызыл шеригден халашкан дугайында одуругда «1944 чылдың февраль 9-та өлген» деп бижип каан. Дайын соонда улаштыр долдуруп турганы илдең.
Ол дөрткү взводтуң ийиги салбырының дайынчызы. В. Я. Катренчиктиң «Тывадан Украина чедир» деп номунда Хомушку Лакпаның ады дөрт катап кирген. Сурмичи дээш тулчуушкун үезинде Сат Бурзекейниң 11 пулеметчулары кижи бодап көрбээн маадырлыын болгаш коргуш чогун көргүскеннер. Дайзынның миномедундан үнген мина чаштанчызындан пулеметчик Сарыглар Дидиржаа өлген. Ооң пулемедундан Лакпа Хомушку адып эгелээн. Дайзыннарның калчаалыг боолаашкынын ол түр када соксаткан.
Фашистерниң минометтарының октаан миналары тываларның кырынга шыва кээп дүшкен. Базыр Монгуш, Дыртык-оол Доңгак, Сарыглар Канчыыр-оол маадырлыы-биле өлгеннер. Фашистер чоокшулап-ла органнар. Тываларның ээлеп алган бедикчигежин дедир хунаап алыр бодааннар. Сат Бүрзекей баштаан дайынчылар октары төнгүжеге чедир тулушканнар. Старшина Дажы-Серен дайзынның калчаалыг огундан аар балыглаткан. Бир пулемет ыыт чок барган: Лакпа Хомушкунуң өлгенин өөрү билип кааннар».
Үстүнде бижээнивис тулчуушкунга 11 бүрзекейжилер маадырлыы-биле өлген. Ниитизи-биле Украинага дайын шөлүнге 19 бүрзекейжилер чок болган. Сат Сурас оглу Бүрзекей оолдары-биле аткаарлаваан, төнчүзүнге чедир сокчуп тургаш, маадырлыы-биле өлген.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга эки тура-биле киришкен, кайгамчыктыг маадырлыг чорукту көргүскен, панфиловчуларның маадырлыг чоруун катаптаан кара баштыг тыва оолдарның бирээзи Хомушку Дарыма оглу Лакпа дайынчы шаңнал албаан, ону шаңналче кым-даа киирбээн болган. Орден-даа чок, медаль-даа чок. Ынчалза-даа Эрги-Барлыктың эң чараш булуңу Кара-Дытка төрүттүнген Хомушку Лакпа тыва чоннуң алдарлыг маадыр оглу болуп кезээ мөңгеде артар дээрзинге кандыг-даа чигзиниг чок.
Борис КҮЖҮГЕТ,
Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү.
