ИЙИ КОЖУУН ДАРГАЛААН НИКОЛАЙ ЧЫНДЫГЫР

Тес-Хем болгаш Эрзин кожууннарныӊ улуг назылыг чурттакчылары, рес­публиканыӊ совет-партия ажы­лыныӊ хоочуннары Николай Васильевич Чындыгырны онза хүндүткел-биле сактырлар. Ооӊ адазы Василий Чаанмаевич Чындыгыр эрткен чүс чылдыӊ 40-50 чылдарында суму-кожуун чергелиг удуртур ажылдарга ажылдап чораан. Бо дарга С.К. Токаныӊ чо­гаал-сактыышкынынче безин кирген.

С.К. Тока О-Шынаа сумунуӊ нам үүрүнүӊ даргазы Василий Чындыгырны 1940 чылда Деспеӊге чоруп тургаш эки сактып алган хевирлиг. Удатпаанда ону ырак-узак черде Тере-Хөл кожуунну даргаладып чорудуптар. Ол үеде озалааш тус черниӊ шиит­пирлээр айтырыглары-ла хөй турган. Көшкүн амыдыралдыг ивижилерни сууржуӊ байдалче киирери, социал объектилер – школаны, эмнелге черин, культура одаан тудуп, ажыглалга киирери, тайга-таскыл ажыр орукту тудары ындыг амыр эвес. Ынчалза-даа В.Ч. Чындыгыр кызымак чоруун, үре-түӊнелдиг ажылын көргүзүп, чаа кожуунну «бут кырынга» тургузарынга улуг үлүг-хуузун киирген.

Василий Чаанмаевич Чын­дыгырныӊ 11 харлыг оглу Николай Чындыгыр Кунгуртуг эге чада школазын 1945 чылда доос­кан. Кызылдыӊ дугаары 2 чеди чыл школазын 1949 чылда доос­каш, ол-ла чайын Кызылдыӊ башкы училищезинче дужаап кирип алган. Дараазында чылда совет шериг албанынче кыйгырткаш, үш чыл дургузунда Мурнуу Сахалинге хүлээлгезин үрер хөгжүм ор­кестринге хөгжүмчү болуп эрттирген. Шеригден халажып келгеш, училищеге өөредилгезин уламчылаан.

Сургуул чылдарында тускай ортумак өөредилге чериниӊ комсомол комитединиӊ секретары чораан. Эки өөредилгелиг, үлегерлиг комсорг училищени 1957 чылда чедиишкинниг доос­кан.

Ортумак башкы эртемни че­дип алгаш, хуваалда аайы-биле Самагалдай ортумак школазынга эге класс башкылап ажылдай берген. Сес чыл башкылап ажылдап чораан үезиниӊ иштинде Кызылдыӊ педагогика институдун бот-өөредилге-биле, Новосибирск хоорайда партияныӊ дээди школазын 1964 чылда дооскан.

1965 чылдан эгелээш ооӊ үр чылдарда үзүктел чок удуртукчу харыысалгалыг ажыл-ижи эгелээн. СЭКП Тес-Хем район комитединиӊ агитация болгаш суртаал салбырыныӊ эргелекчизи албан-дужаалга бир чыл ажылдаарга, кожууннуӊ күүсекчи комитединиӊ даргазыныӊ оралакчызынче депшиткен. Ол ажылга ийи чыл болган. Кызымак, негелделиг удуртукчуну үстүкү органнарда эскерип турган. Ынчангаш 1968 чылда Тес-Хем районнуӊ улусчу контроль­ даргазы албан-дужаалче шилчиткеш, аӊаа 1971 чылга чедир ажылдаткан. Дараазында партия ажылынче катап шилчиткеш, СЭКП Тес-Хем район комитединиӊ ийиги секретарынга томуйлаан.

1973 чылдан 1980 чылга чедир Тес-Хем районнуӊ күү­секчи комитединиӊ даргазы албан-дужаалга ажылдаан. Аӊаа чеди чыл ажылдаарга, кожазы Эрзин районнуӊ күүсекчи комитединиӊ даргазы ажылче шилчиткен. Ол харыысалгалыг ажылга сес чыл ажылдаан. Ол дээрге ук кожууннуӊ шалыпкын хөгжүлдезиниӊ чылдары болган.

1988 чылда төрээн Тес-Хем кожуунунга өг-бүлези-биле катап чедип келгеш, Чыр­галаӊды көдээ совединиӊ даргазы албан-дужаал­га ийи чыл ажылдаан. Дуржулгалыг, чонунга хүндүткелдиг дарганы Тес-Хем кожууннуӊ депутаттар чөвүлелиниӊ даргазыныӊ оралакчызы кылдыр 1990 чылда томуйлаан. Ол ажылга үш чыл болган. 1993 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үнген.

Ажылдап чораан чылдарын­да даӊгаар-ла Самагалдай, Чыр­­галаӊды көдээ советтерниӊ, Тес-Хем болгаш Эрзин районнар советтериниӊ депутадынга, а 1975-1978 чылдарда Тыва АССР-ниӊ Дээди Совединиӊ депутадынга соӊгудуп чораан.

Үр чылдарда ак сеткилдиг ажылы дээш «Шылгараӊгай күш-ажылы дээш. В.И. Ленинниӊ 100 чылы», «Шылгараӊгай күш-ажылы дээш», «Күш-ажылдыӊ хоочуну» медальдарныӊ, Тыва АССР-ниӊ Дээди Совединиӊ Президиумунуӊ Хүндүлел би­жииниӊ, «Тыва Республиканыӊ алдарлыг ажылдакчызы» болгаш «Самагалдай суурнуӊ хүндүлүг чурттакчызы» аттарныӊ эдилекчизи чораан.

Аалыныӊ ишти Екатерина Давааевна Чындыгыр Кызылдыӊ педагогика институдун доос­каш, бүгү назынында Эрзин, Чыргалаӊды болгаш Самагалдай ортумак школаларынга эге класстар башкылап, үре-түӊнелдиг ажылдап чораан. Тыва АССР-ниӊ алдарлыг башкызы.

Николай Васильевич биле Екатерина Давааевна Чын­ды­гырлар 6 ажы-төлдүӊ – Раи­са, Розалия, Владимир, Роман, Кара-кыс болгаш Али­маа оларныӊ ынак ада-иези, 15 уй­нук­тарының, 23 ачыларының кырган-ачазы болгаш кырган-авазы болганнар. Хамык ажы-төлү болгаш уйнуктары дээди эртемниг ажылдакчылар.

Чындыгырларныӊ ийиги уруу Розалия Николаевнаныӊ уйнуу 14 харлыг Тамерлан Чындыгыр шыдыраага спорт мастеринге кандидат аттыг. Школачылар аразында Бүгү-россия болгаш делегей чергелиг шыдыраа маргылдааларыныӊ каш дакпыр тиилекчизи. Амгы үеде Улан-Удэ хоорайда шыдыраа школазында өөренип турар. Келир үениӊ гроссмейстери, Чындыгырларныӊ, тыва чоннуӊ чоргааралы.

Юрий ДАРБАА.