ИЙИ-ЛЕ АЙ ДУРГУЗУНДА КЫЛГАН АЖЫЛЫ ТҮҢНЕЛДИГ

 Эрткен хүннерниң кол болуушкун­нарының бирээзи, “Чаңгыс демниг Россия” партияның Тываның ре­гион салбырының 36-гы конференциязынга Владислав Ховалыгның кандидатуразын 2021 чылдың сентябрь 17-19 хүннеринде  эртер Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы албан-дужаалче соңгулдаларга киржир кылдыр бир үн-биле идип үндүргени болган.

Күзүн болур соңгулдаларга рес­публикавыстың келир үеде сайзыралы дээш сагыш аарып чоруур бөдүүн чоннуң шын, бодамчалыг шилилгезинден кым чуртту баштаары билдинер.

Чогум Владислав Ховалыгның кандидатуразын федералдыг тѳптен деткип турары кымга-даа чажыт эвес. Ол дыка улуг деткимче. Ындыг-даа болза, кандыг-даа күштүг деткимче турда, ону херек кырында түңнелдиг ажыл-биле бадыткаары чугула. Владислав Товарищтайовичиниң барык 30 чыл дургузунда удуртур ажылдарга ажылдап каапкан дуржулгазы түр үеде хүлээнген эрге-дужаалынга шын угланыышкынныг ажылдаарынга чугула хереглелдиг болганы эскертингир.

Бодунуң эртем-билииниң деңнели база бедик дээрзин Владислав Ховалыгның Красноярскиниң күрүне үниверситединиң социал эрге-хоойлу факультедин доос­каш, юрист мергежилин чедип алганы (1992ч), РФ-тиң Президентизиниң чанында күрүне албан-хаакчыларының академиязының «антикризисное управление» (сандараашкынга удур удуртулга) талазы-биле мергежилди чедип алганы (2006 ч), база Күрүнениң удуртур-баштаар Дээди школазының (губернаторлар школазын) доосканы бадыткап турар.  Владислав Ховалыгның ажылчы допчу-намдарындан алырга, 1992 чылдан тура федералдыг болгаш регионалдыг албан черлериниң удуртукчузундан сайыт чедир, оон Кызыл хоорайның мэринге чедир ажылдаан дуржулгазы байлак болуп турар. Ѳг-бүле байдалында ийи оглунуң ынак ачазы, кады чурттаан эжиниң быжыг чѳленгиижи.

Июнь 21-де, Чазакка Аппарат хура­лының соонда, Тываның Башты­ңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг, ооң оралакчылары Александр Брокерт, Айдыс Сат болгаш ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыдының оралакчызы Денис Хангай журналистерниң айтырыгларынга харыы­лаан. Бир дугаарында, «Ийи чартык ай дургузунда кандыг ажыл кылдынганыл? Кандыг угланыышкыннарже кол кичээнгейни салза чо­гуур?» – деп айтырыгларга Владислав Ховалыг мынчаар харыылаан:

–  Бо үе дургузунда элээн хѳй ажылды кылып чоруттувус. Бир дугаарында, кол кичээнгей, республиканың социал-экономиктиг сайзыралынга кѳрдүнген тускай программаның боттанылгазында чедер-четпес нарын айтырыгларны илередиринче болгаш бурунгаар хѳгжүлделиг айтырыгларны кандыг арга-биле уламчылаарынче угланган турган чүве. Удуртуп-баштаар ажылда чаа кижи эвес болганымда, республикавыстың күрүне дузаламчызын (дотация) ап турар байдалын эки билип турар мен. Мындыг байдалга тургаш, федералдыг деткимче чокта, түннелдиг ажылды улаштыр чорудары нарын болур. Ынчангаш федералдыг эрге-чагырга органнары-биле күжениишкинниг улуг ажылды чоруттувус. Бо-ла бүгү ажылды чорударынга бүзүрелдиг профессионал команда турбаска, хоржок. Ажылдың уг-шиин эки билир, бедик мергежилдиг, арга-дуржулгазы чедер специалистерден тургустунган команданы чыгган мен, амдыызында чартыы. Оларның-биле демниг ажыл­дааш, федералдыг деңнелге шиит­пирлеп болгу дег санал-оналывысты киир­дивис. Шынап-ла, күштүг команданың ажылы дээрзиниң бадыткалы чүл дээрге, бистиң киирген санал-оналывыс РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчылары Марат Хуснуллин, Александр Новактың талазындан деткимчени алган. Амгы үеде ол ажылды документ езугаар белеткеп кылып эгелээн.

– Ындыг профессионалдарны чыып алыры берге болган бе? Кандыг негелделерге дүүштүр чыгган?

– Мында негелде чаңгыс – кижиниң бодунуң ажылдап шыдаары. Барык 30 чыл дургузунда эрге-чагырга органнарынга ажылдап чораан дуржулгамдан ол специалистерниң ажылдап билирин кѳрген мен. Мында улуг шилилге чок. Чүгле кижилерниң шын, чону дээш ажылдап шыдаары чугула. Эрги команданың  кежигүннеринден шыырак специалистер база бистиң командада кирип турар. Чижээ, Александр Брокерт. Ону харын-даа бодумнуң бирги оралакчым кылдыр томуйлаан мен, ажылының угланыышкынын бичии ѳскерткен дээрден башка. Амгы үеде ол республиканың чуртталга ажыл-агый адырын долузу-биле харыы­лап турар. Бо хүнде чурттаар оран-сава айтырыы эң-не хереглелдиг болуп турар. Бир дѳрбелчин метр чуртталга шѳлү дыка аар ѳртектиг апарган. Ынчап барган таварылгада хѳй аал чурттаар бажыңнарны кончуг шалыпкын тудуп эгелээр болзувусса эки. Бо талазы-биле аңгы-аңгы, ылаңгыя коммерциялыг оран-сава тудуунуң дугайында санал-оналдарны ажылдап кылып турар бис. Ооң-биле чергелештир Күрүне корпорациязы-биле база чугаалажыышкыннар чоруп турар. Бис чурттаар оран-сава тудуунче улуг хемчээлдиг девискээрлерни аңгылап, белеткей берген бис.  Келир чылдан бээр херек кырында ол тудугларның кайы хире туттунуп келири кѳстү бээр.

Команда чыыр дугайында айтырыгга хамаарыштыр немеп каар чүүлүм, ѳске регионнардан специалистерни чалаар дугайында дуржулганы база ѳѳренип кѳрүп турар бис, федералдыг эрге-ча­гырга органнарындан база. Эрткен хүннерде ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыдынга ооң мурнунда Росстаттың тус черде регионалдыг салбырының удуртукчузунга ажылдап турган Эдуард Сандан томуйлаткан. Амгы үеде үстүнде адааным яамының ажыл-чорудулгазының системазында тырлы берген нарын айтырыглар бар. Бо чоокку үеде оларны чаа сайыт дарый шиит­пирлептер дээрзинге идегеп тур мен.

Владислав Ховалыгның оралакчызы Александр Брокерт эрги команданың ажылындан түңнелдерни үндүрүп, чаа команданың ажылынче бүрүнү-биле шымныгып кирген база бир дуржулгалыг даргаларның бирээзи. Ол кымдан артык эрткен частырыгларны канчаар эдерин билзе чогуур кижилерниң бирээзи. Журналистер ооң амгы үеде харыылап турар айтырыгларының боттанылгазынга ха­маарышкан дараазында айтырыгны салган:

– Регионалдыг чазактың талазындан ийи чартык ай дургузунда тудуг талазы-биле ажылды дүргедедир талазы-биле кандыг ажыл чоруттунганыл? Федералдыг деңнелден кандыг деткимче алдынганыл база моон-даа соңгаар деткимче манаттынып турар бе?

– Владислав Товарищтайовичиниң удуртулгазы-биле федералдыг эрге-чагырга деңнелинге элээн хѳй айтырыг­ларны кѳдүрген бис. Ол ажыл РФ-тиң Чазак Даргазының оралакчызы Марат Хуснуллин болгаш, РФ-тиң Тудуг болгаш коммунал ажыл-агый сайыды, экономиктиг сайзырал сайыды-биле болгаш ѳске-даа федералдыг деңнелдиң удуртукчулары-биле каш удаа ажыл-агыйжы ужуражылгаларны чорудуп турганының түңнелинде чедип алдынган. Оон аңгыда, Ажаалга банкызының удуртулгазы-биле, федералдыг болгаш регионалдыг тудуг компаниялары-биле чугаалажыышкыннарны кылган бис. Түңнелинде, 600 муң дѳрбелчин метр шѳлге 6 чуртталга тудуг комплекизин чорудар ажылды планнаан бис. Аңаа немей бис 624 квартиралыг хѳй аал чурттаар бажыңның тудуун база эгелей берген бис. Бо чылдың тѳнчүзүнде, келир чаа чылдың эгезинде бо чаагайжыды туттунган бажыңны хостуг рынокче салыр бис. Бо хүннерде «ГорСтрой» компанияның тудугжулары маңаа кээр. Олар боттарының тудуг-тѳлевилелдериниң планнаашкынын биске таныштырар. Шилиттинген тѳлевилелди бадылаан соонда, келир чылдан эгелеп комплекстиг тудугну олар кылып кириптер. Шак мындыг федералдыг деткимчелиг ажылдың түңнелинде регионда чурттаар оран-сава айтырыын чоорту шиитпирлээр арга тургустунуп турар.

– Амгы үеде республикада чуртталга оран-саваның дөрбелчин метрде ѳртээ хѳлүн эрттир аар болуп турар. Ону бадырар талазы-биле кандыг ажыл чорудар бодап турар силер? Силернии-биле алырга, дѳрбелчин метрде ѳртек каш болур ужурлугул?

– Бистиң санаашкыннарывыс-биле дѳзевилелдиң бот-үнези дѳрбелчин метрде­ 75 муң үнүп кээр. Ол амдыызында чѳптүг ѳртек болуп турар. Рынок бодунуу-биле ѳртектерге салдарны чедире бээрин билип турар бис, ындыг-даа болза аңаа шыңгыы адааннажылганы тургузуптар аргалыг апарган бис. Тускай хамаарылгага чаңчыккан чаңгыс-ла тудуг компаниязынче кѳрүп, ооң салган аар ѳртектеринге чѳпшээрежир үелер эрткен. Өске-даа федералдыг болгаш бистиң регионнуң тудуг компаниялары, «Восток», «Энергострой» КХН-нер болгаш кожа регионнардан «Транстрой» дээш ѳске-даа компаниялар бар. Шилилге хѳй.

– Тудуг талазы-биле улуг инвесторларны хаара тударының талазы-биле таарымчалыг байдалдар тургустунуп турар бе?

–  Ийе. Бирээде, бурунгаар хѳг­жүлделиг комплекстиг тудуглар туттунар деп турар-дыр, оларның төлевилел-планнаашкынынга киржилге; ийи­де, электроэнергия болгаш чылыг хан­ды­рылгазының талазы-биле ажылдар тудуг-биле сырый харыл­заалыг болганда, бо талазы-биле база айтырыг инвесторларны сонуургады бээри чигзиниг чок. Олар биске чугула ажыктыг дээрзин шупту билип турар бис. «Чаңгыс демниг Россия» партиязының эрткен хүннерде болган шуулганынга чуртталга оран-сава хандырылгазының дугайында айтырыг кѳдүртүнүп турган. Ол шуулган үезинде бо айтырыгларны чогуур даргалар-биле база сайгарып, чугааны кылган бис. Эң-не кол чүүл, инвестор тудугну туда бээрге, чырык, чылыг хандырылгазының талазы-биле айтырыг­лар оларга эпчок байдалдар тургуспас болза эки. Ынчангаш инвесторларга эптиг байдалдарны тургузар ажыл уламчылап турар. Бажың туттунган соонда, ооң садып алыкчызы бар болуру чугула.

ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыдының оралакчызы Денис Хангайга айтырыг.

– Денис Афанасьевич,   электри энергиязының чедишпезиниң талазы-биле айтырыг нарын болганда, ону шиитпирлээр талазы-биле кандыг хемчеглер алдынып турарыл?

– Шынап-ла, инвесторларны хаара тудар айтырыг талазы-биле нарын байдалдарны энергодефицит тургузуп турар. Владислав Товарищтайовичиниң удаа-дараа бо айтырыгны федералдыг деңнелге чидии-биле тургузуп келгениниң түңнелинде, кады ажылдажылганы эгелээри-биле, чамдык дугуржулгалар чедип алдынган. Тудуг айты­рыын шуу­дадырынга дузалыг чаңгыс арга, үш дугаар транзиттиң подстанция тудуун эгелээри. Ону кылыры-биле, чагыгларны ийи улуг инвесторларже киирген. Амгы үеде олар-биле чѳпшээрежилге чедип алыр ажыл уламчылап турар. Чоокку үеде «Тываэнерго» четкилиг организацияның регионалдыг деңнелинге, оон ол-ла организацияның федералдыг деңнелинге база чогуур айтырыгларны шиитпирлээр бис.

– Электроэнергия ѳртээн чиигедир талазы-биле кандыг ажыл чоруттунуп турарыл?

– Электроэнергия тарифтерин албан черлеринге болгаш чурттакчы чонга чиигедир талазы-биле улуг ажылды, дугуржулгаларны чоруткан бис. Бо талазы-биле эрге-хоойлуга даянган  нормативтиг актыларны ажылдап кылып турар бис. Бо неделя дургузунда ону доозарын кызыдар бис. Ол нормативтиг актылар хүлээп алдынган соонда, июль 1-ден тура тарифтер чиигелдезинге хамаарышкан айтырыг күш кирер.

Владислав Ховалыгның аныяк оралакчызы Айдыс Александрович Саттан айтырыг:

– Тываның социал-экономиктиг хѳг­жүлдезиниң бот-тускайлаң про­грам­мазының боттанылгазы амгы Чазак­тың ажыл-чорудулгазының кол документизи болуп турар болгай. Ону эде кѳѳр талазы-биле айтырыглар федералдыг деңнелге кѳдүртүнген-дир. Ол ѳскерилгелерни кылырынга чүү чүве чылдагаан болганыл?

– Республиканың социал-экономиктиг хѳгжүлдезиниң планнааш­кынын чорударда, амгы үеде рес­публиканың кол даяныптар акша-хѳреңгизиниң шыдал-байдалын билири чугула. Шупту билир бис, эрткен чылда нарын үени чурттап эрткен бис, аңаа пандемия база кол рольду ойнаан. Апрель айдан тура ук программаже кирип турар, хѳй түңнүг улуг тѳлевилел – демир-орук тудуунуң айтырыын соксаткан. Ынчангаш Владислав Товарищтайовичиниң чаа кѳрүштүг салган сорулгазы езугаар, бо программаның боттанылгазынче кирип турар тѳлевилелдерге кѳрдүнген саң-хѳѳ деткимчезиниң шын ажыглалын чедип алыры-биле улуг ажыл чоруттунган. Үш неделя дургузунда эдилгелерни кылгаш, РФ-тиң Чазак Даргазының оралакчызы Марат Шакирзянович Хуснуллинниң деңнелинче бижикти кииргеш, деткимчени алган бис. Бо айның тѳнчүзүнге чедир ук программаның эдилгелеринге хамаарышкан документини нормативтиг актыларга дүүштүр ажылдап кылгаш, федералдыг деңнелге бадыладыр бис – деп, аныяк дарга бүзүрелдии-биле харыылаан.

Кандыг-даа күрүнениң эң-не дээди хѳгжүлдези – ооң чурттакчыларының чедимчелиг чуртталгазы. Бистиң рес­публикавыс эрткен чылдар дургузунда эң-не ядыы диртип турган болгай. Ам эрге-чагырга солушкан соонда, үр-даа эвес үе дургузунда каракка кѳзүлдүр ѳскерлиишкиннер удаа-дараа болуп эгелээн. Чижээ, электри энергиязы дээш өртектерни 30 хуу бадырар дээни, газ-биле хандырылга дугайында айтырыгны шиитпирлеп эгелээни, чуртталга оран-сава тудуун чонга чедиштир немей тудар дээни, ооң ѳртектерин таарыштыр ѳйлээри дээш ѳске-даа. Бо ышкажыл, херек кырында хол-биле тудуп, шынап-ла, чону дээш, ооң эки амыдыралы дээш ажылдап кириптерге, ийи-ле чартык ай дургузунда улуг айтырыгларны эки талаже шиитпирлеп болур. Ол чедиишкин бе? Чедиишкин. Бо-ла айтырыг­лар эрткен хѳй чылдар дургузунда чүге шиитпирлеттинмейн турган чоор деп айтырыг чайгаар салдынып келир. Ийе. Ажыл чоруттунуп турган, ынчалза-даа түңнели ындыг-ла чогумчалыг эвес болганын амыдырал кѳргүскен. Чижээ, эргижирээн оран-савадан чонну хѳй аал чурттаар шынары куду бажыңнарже кѳжүргени. Ол «кымыскаяк ѳѳ» дирткен шынар чок бажыңнар дугайында социал четкилерге чидии-биле үнүп турганын чон билир. Амгы Чазак бо талазы-биле айтырыгны шыңгыы ѳѳренип кѳрүп турар дээрзинге идегел улуг.

Амгы үеде Кызыл хоорайда 60 муң дѳрбелчин шѳлдүг 25 хѳй аал чурт­таар бажыңнар туттунуп турар. «Иркутская» микрорайону деп чоннуң адай берген девискээри аңаа хамааржыр. Ол күрүне чагыы ёзугаар эргижирээн оран-савадан чонну кѳжүрер талазы-биле болгаш ѳскүстерге кѳрдүнген бажыңнар.

Комплекстиг тудугнуң тѳлевилели ёзугаар Кызылдың «Иркутская» микрорайонунга  5-7 каът хѳй аал чурттаар 13 бажыңнарны тудары кѳрдүнген. Ол ышкаш кадык камгалалынга хамаарышкан 1 объект, 280 олуттуг 2 уруглар сады, бир спортчу объект база кирип турар.  Республиканың чазаа чуртталга оран-сава талазы-биле 900 квартираның 225-жин ѳскүс уругларга, 675-жин чонга садар.

2024 чылга чедир 767,5 муң дѳрбелчин метр шѳлдүг чуртталга оран-савазын ажыглалче киирери планнаттынган. Ынаар 52 миллиард рубльди шиңгээдири кѳрдүнген.

Чаа тудуглар немежип, чоннуң социал байдалын экижидери-биле чазак-чагырга ажылдап турар.

 Карина МОНГУШ.

Чуруктарны Александр Ёнзак тырттырган.

#ВладиславХовалыг#ТываЧазак#Тываныңсоциалхѳгжүлдези#Шынсолун #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тывамедиагрупп #Тува #Tuva #Shyntuva