1) Тыва дылга херек херекселдер: тыва танал (Windows-ка, дараазында Андроид IOS-ка, стикерлер (Telegramm, Viber)
2) Тыва дылдың сөс курлавырын байлакшыдар болгаш тыва дыл кырынга билиглер алыр программалар: ВК, тыва-орус словарь
21 чүс чылда интернет четкизи, компьютер, телефон болгаш аңаа хамаарышкан программалар бистиң амыдыралывысче карак чивеш аразында кире берген. Аңаа хамаарыштыр чугаалаар болза, тыва дылдың байдалы сөөлгү 10 чыл дургузунда база чаңгыс черге турбайн, эки сайзырап олурар, ынчалза-даа четпестер болгаш берге айтырыглар артып турар.
Эң-не баштайгы айтырыг дээрге үш тыва үжүктүг «тыва танал» азы «тыва клавиатураны» кылыры турган. Ол чүгле Word программазы эвес, а кандыг-даа интернет капсырылгага номчуттунуп болурун шиитпирлээр ужурлуун кылыр турган. Чогум 3 тыва үжүктү ажыглап болурун ооң мурнунда-даа 2000 чылдарның эгезинде шиитпирлеп турган, ынчалза-даа сөөлгү кылган программа эптиг болган (tyva_key.exe). Бистер шупту сактыр бис, ол 3 тыва үжүк чокта бистиң тыва сөзүглелдеривис көстүрү арай чиг болур азы чок болза ө-ң-ү үжүктер номчуттунмас турган. Сактыр боор силер, барык-ла 10 чыл бурунгаар тыва үжүктерни Word-ка силер «вставка», дараазында «символ» деп тургаш киирип турган силер. Дараазында слайдыларда Мак болгаш Виндос системаларга киирериниң аргаларын көргүскен. Бо чүүл чүнү көргүзүп турарыл дээрге – кандыг-даа операционнуг системаларга бистиң 3 тыва үжүктү киирип ап болур апарган.
Компьютерлерниң соонда тыва үжүктерни бистиң хүн бүрүде тудуп чоруур смартфон телефоннарывыска кылыры аргажок чугула турган. Амгы үеде болза делегейниң кижилери телефоннарга хамаарыштыр 2 бөлүкке чарлып турар: Андроид болгаш Айфон эдилекчилеринге. Андроид системалыг телефоннар эдилеп турар улус тыва таналды киирип алыр дээр болза Play Market деп садыынче киргеш тыва танал деп киириптерге үнүп келир, киирип алганының соонда, ажыглап болур. Айфоннар ажыглап турар улуска AppStore деп садыынче киргеш база-ла тыва танал деп бижээш, киирип ап болур. Слайдыларда телефоннарда тыва танал болгаш тыва танал чок чижектерни көрүп болур силер. «Клавиатура» деп сөске база айтырыглар үнүп турар: ону тывалап чүү дээрил? Бо айтырыгга филологтарның саналы чугула. Танал деп сөске «баскыыш» тааржыр ирги бе? Клавиша деп сөске тана?
Смартфоннарда кижилер хүн бүрүде мессенджерлер ажыглап турар, азы «дүрген чагаалажылгалар», чижээ: ВОСТ АП, Телеграмм, КакаоТОК дээш оон-даа хөй. Тыва ниитилелде болза эң-не нептереңгейи Viber болуп турар. Мессенджерлерде кысказы-биле бир-ле сеткилдиң байдалын сөзүглел чокка илередирде стикерлер азы чыпшырыглар ажыглаар. Экранда Вайбер болгаш Телеграммның чижектерин көрүп болур силер. Чижээ, силерге бир солун чагаа келген, аңаа силер аңгы-аңгы чыпшырыглар ажыглап тургаш харыылап болур силер.
Дараазында слайдыда, Орус-Тыва онлайн словарь. Амгы сайзыраңгай үеде кандыг-даа херектиг чүүлдерни онлайн кылдыр кылыры эки болуп турар, чүге дизе кижи сонуургаан чүүлүн интернеттен ажыткаш көрүп алыр. Бо онлайн словарь Орус-Тыва словарь 1980 чылда ТИГИ-ниң үндүрген ажылы болуп турар. Бис шупту бар словарьларывысты мынчаан кылып алыр болзувусса чүгле бистерге эвес, а делегейниң кайы-даа булуңунда тыва дыл сонуургап турар кижилерге ажыктыг болур. Ооң кадында, маңаа доктаавайн, чаа үеге дүгжүп турар тайылбырлыг онлайн словарьлар кылыры чугула: экономиктиг терминнерниң тайылбырлыг словары, чаа юридиктиг терминнерниң тайылбыр словары дээн чижектиг. Дараазында слайдыда чижек кылдыр көргүскен.
Оон аңгыда, Яндекс Алиса деп үннүг дузалакчыны ажыглап, сөстерни көрүп болур. Ону ажыглаарда, Яндексти ажыткаш, «голосовой помощник» деп тананы баскаш «запустить навык мен тыва мен» деп команданы киир бижиптер. Дараазында бир сөстү орустап чугаалаарга ол тывалап харыылап бээр, ынчалза-даа Яндекс Алиса орус дыл кырынга үндезилеттинген болгаш ооң тывалаары арай чиг, чижээ ында өк-биле адаар үннер чок, узун ажык үннерни адаары багай. Ынчалза-даа база ол улуг чедиишкинге хамааржыр. Чижектерин ам көрүп болур бис: лошадь – аът, даг – гора, мальчик – оол.
Компьютерлерге тыва клавиатураны кылганының соонда 2013 чылда бир дугаар улуг тыва интерфейс тургузарының айтырыы үнүп келген. Ооң мурнунда база тыва интерфейстиг сайтылар турган, ынчан ол сайтыларның саны болгаш менюзу эвээш турган. Бо төлевилелди кылыры чугула деп ол үениң авторлары демдеглеп турганының чылдагааннары: Бирээде ВКонтакте деп социал четки 2010-дан тура тыва ниитилелге эң нептереңгей турган. Кызыл, Ак-Довурак дээш дилээшкинге бижиирге кижилер саны 70 муң ажыг турган. Ийиде, ол нептереңгей социал четкини ажыглап турган улустуң дылынче сөстер хөктүг кылдыр кирип турган, чижээ: друзьяларже добавлятьтаар, страницаны удалятьтаар, настройкаларны редактироватьтаар дээш оон-даа хөй. Бо сөстер терминнер-даа эвес, а дылда хүн бүрүде ажыглаттынып турар сөстер болуп турар. Терминнерге хамаарыштыр чугаалаар болза, маңаа чаа терминнерни тыва дылдың иштинден аңгы-аңгы аргалар ажыглап ап, чамдык терминнерни англи болгаш орус дылдан арттырарын арттырып, өске дылдар-биле деңнеп тургаш улуг ажыл кылдынган. Бергедээшкиннерниң чижээн алыр болза, орустап пользователь, англи дылда user деп сөс нарын болган. Тыва дыл 2 вариантыны берип болур турган, ынчап кээрге, бис интернет арынны ажыглап турар бис бе, азы эдилеп турар бис бе деп домакка хөй маргыштыг айтырыглар үнүп турган.
Терминнер чижектери:
- Четки – көжүрген утка
- Шуудаң – эргижирээн сөстерни эгидериниң аргалары
- like – англи дылдан келген сөстер (солун азы аянныг)
Тыва ВКонтактени шилип алырда «региональные настройки»-же киргеш «выбрать язык» деп чүүлдү шилип алыр. Бо төлевилел ам-даа уламчылап турар, күзелдиг филологтар, шүлүкчүлер, башкылар маңаа киржип болур.
ВКонтакте амдыгаа дээр эң улуг менюлуг социал четки болуп турар, оон аңгыда ону ажыглап турар кижилер хөй, ынчап кээрге дылче салдары күштүг болуп турар. Ынчап кээрге тыва дылче дорту-биле кирип турар хүн бүрүде ажыглаттынып турар интернет четкилериниң сөстерин эки кылгаш, бадылаары чугула. Терминкомнуң кежигүннери 10-даа болза терминнерни бадыткап хүлээн болза, улуг шимчедиг болур.
Саян Саая,
ТГТШИ-ниң словарь бөлүүнүң эртем ажылдакчызы.
