ИЖЕР СУГ — ХӨГЖҮЛДЕНИҢ ҮНДЕЗИНИ

21 декабря 2021

33

Тыва чоннуң «суг — суксун хандырар», «узуп ижер суг херек» деп үлегер домактары Берт-Даг суурнуң чурттакчыларынга дорт хамааржыр. Чүге дизе Тес-Хем кожуунда эң хөй 1000 ажыг чурттакчылыг, 200 ажыг өрегелиг суурга бо хүннерге чедир ийи кудуктуң чүгле чаңгызы ажылдап турган болгаш, ижер суг алдын дег үнелиг дээрзин улуг-биче кижилер шупту эки билир.

Ажык хову черде-даа болза, чайгы үеде чон огород-садты база олуртуп, ону ажаап өстүрүп алыр күзелдиг. Ынчалза-даа кара чаңгыс суг узар кудуктуң ырак болганы-биле бо чаагай сорулга дораан хөмүрээрип бада бээр турган.

Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2021 чылды Чоннуң бот-идепкейжи эгелээшкиннер чылы кылдыр чарлаан. Ооң-биле чергелештир Тыва Республиканың Чазаа «Ижер суг — хөгжүлдениң үндезини» деп программаны база ажылдап кылган.

«Бистиң суурга ижер суг-биле хандырылга бирги чергениң айтырыы дээрзин эки билгеш, аңаа чедиишкинниг кириштивис. Түңнелинде, Найырал, Ленин болгаш Чооду Кидиспей кудумчуларында 3 чаа кудук немешкен. Эрги ийи кудуувус-биле кады 5 кудуктуг апардывыс» — деп, Берт-Даг суму чагыргазының даргазының оралакчызы Ульяна Чүлдүм улуг өөрүшкү-биле чугаалады.

📢ЭЗИРЛЕРНИҢ ЭЭЛЧЕГЛИГ УЯЗЫ АЖЫТТЫНГАН

Тес-Хем кожууннуң Чыргалаңды сумузунга губернатор төлевилелиниң ачызында туттунган «Эзирлерниң уязы» деп спорт залдың байырлыг ажыдыышкыны болган. 2021 чылдың сентябрьдан эгелээш, декабрьга чедир дөрт ай уламчылап келген тудуг ажылдарынга Самагалдай суурда спорт школазының тренер башкылары, Берт-Даг ортумак ниити билиг школазында өөренип турар уруглар, оолдарның адалары — эр кижилер шупту идепкейлиг киришкен.

Байырлыг ажыдыышкынга бокс маргылдаазы эрттирер рингини залдың ортузунда тургускаш, «Тес-Хем боксерлар чурту» деп үлегер чугааны Самагалдайның спорт школазының тренер башкылары бадыткаан. Ынчалза-даа бокс тренери Кежик Болат-оолдуң чугаазы-биле алырга, бичии мөгелер ринг ортузунга девип үнүп келгени дээрге-ле, тыва болгаш хостуг хүрештерниң маргылдааларынга белеткелдиң база маңаа доктаамал эртериниң көскү чижээ ол.

Келир үеде улуг идегелди салып болур мөгелерниң бирээзи, амдыызында 5 харлыг бичии оолак Сайын-Белек Давааны ооң ада-иези, Тываның Чаан мөгези Сайын-Белек Тюлюшке тураскаадып адап алган. «2016 чылда оглувус чырык черге төрүттүнүп келирге, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Сайын-Белек Тюлюш Наадым хүрежинге шүүп каан» — деп, ооң авазы Сидоо Сундаа чугаалады.

«Эзирлерниң уязы» деп спорт өргээзиниң тудуун хайгаарап, эгезинден төнчүзүнге чедир ажыл-ишти углап-баштап келген Тыва Республиканың спорт сайыдының оралакчызы Субудай Оюн база байыр чедирип сөс алган соонда, байырлыг хемчеглер Культура бажыңынга уламчылаан.

Көдээ клубтуң сценазынга бот-тывынгыр артистерниң оюн-көргүзүү эгелээр мурнуу чарыында, Тес-Хем кожууннуң чагырга даргазы Чингис Тогаачы сөс алгаш, Чыргалаңды сумузунга «Эзирлерниң уязы» спортзалын тудуп дооскан тудугжуларны шаңнап мактаар езулалды база эрттирген.

📢ШУУРМАК ХЕМНИ КЕЖИР БЫЖЫГ КӨВҮРҮГ

Тес-Хем кожууннуң Шуурмак сумузу тайга эдээнде чыдар болгаш, чурттакчы чоннуң амыдырал-чуртталгазы арга-арыг, хемнер-суглар-биле чылдың дөрт эргилдезинде сырый харылзаалыг. Чайын чайлагларже, кыжын малчын кыштагларже көжүп-дүжерде, ол ышкаш тайга-сындан ыяш кескеш, бадырып алырда, албан-биле Шуурмак хемни кежер апаар.

Бо чайын үерлеп, эриин ашкан суг эрги көвүрүгнү чууй шаап алгаш барган. Ынчангаш чаа кежиг негеттинип келгенин Шуурмак сумузунуң чагырга даргазының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Даң-Хаяа Куулар дыңнаткан.

Дооразы 5 метр ажыг, узун дурту 18 метр көвүрүгнү Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның 2021 чылда чарлааны Чоннуң бот-идепкейжи эгелээшкиннер чылында тудуп эгелээн болгаш декабрь төнчүзүнде доозар сорулга салдынганын көвүрүг тудуунуң бригадири Кежик Кыргыс чугаалады.

Ылаңгыя «Кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилери аныяк малчыннар оларның амыдыралынга эргежок чугула көвүрүг тудуу хуусаадан эрте доосту бээринге идегеп, четтикпейн манап турар. А эрге-чагырганың кол сорулгазы чоннуң күжү-биле туттунган, улуг чарыгдал чок-даа бол, быжыг көвүрүгнү ажыглалга хүлээп алыры.

📢СЕС АЖЫ-ТӨЛДҮГ АЖЫЛГЫР-КЕЖЭЭ ӨГ-БҮЛЕ

Тес-Хем кожууннуң Шуурмак суурнуң чурттакчылары Айдың-оол Соян биле Уяна Учунак 3 оол, 5 кыс — шупту 8 уруглуг болгаш, хөй ажы-төлдүг ада-ие. Ажы-төлдүң эң улуу 14 харлыг, а хеймер оглу 3 хар ажып турар. Доктаамал ажыл-агый чок-даа болза, ажылчын болгаш кызымак ада-ие чайын, күзүн каттап, тооруктап, сезоннуг ажылдарга киржип, уруг-дарыын азырап өстүрүп чоруур.

— Амдыызында ажыл чок бис. Мен бодум чаш таарар мергежилди чедип алган, парикмахер кижи-дир мен ийин. Бо Шуурмак суурда мени таныыр, билир улус келгеш, чажын таартып алыр-ла-дыр. Ачавыс түр када ажылдар кылып чоруп турар. Мурнуку чылдарда кат-тоорук элбек турда, тайга-таңдының беримчези-биле амыдырап турдувус — деп, хөй ажы-төлдүг ие Уяна Учунак чугаалады.

— Херим-кажаа, бажың-балгат тудуп ап турар кижилерге дузалажып, чайгы үеде ыяш дилдирер пилорамага ажылдап турдум. Кышкы үеде ажыл чок боор. Бир кезек Кызылдың солагай талакы дачаларынга электри кожуп берип ажылдап турдум. Чогум улуг Ватт, вольтулуг ток кожар эргем чок. Тускай мергежил-даа чедип албаан, анаа бодум улустан көрүп, өөренип алганым ол — деп, өгнүң эр ээзи Айдың-оол Соян чугаалады.

Бо өг-бүлеге тус черниң эрге-чагыргазы болур-чогуур социал дузаламчыны чедирип, хөмүрнү дүжүрүп берип турар. Оон аңгыда, ай санында алыр пособие акша-хөреңги айтырыгларын база чедип алган. Айдың-оол социал деткимче ап турарының дугайында тайылбырлады: «Чазын бежен килограмм азы 2 сетка ишти картошка үрезинни, кыжын 2 тонна ажыг одаар хөмүрнү алыр-дыр бис».

Уяна уругларының ай санында пособиези, оон аңгыда, 3-тен 7 харлыг уругларга деп төлевирни, ооң-биле чергелештир 8-тен 17 харлыг уругларынга акшаларны кылдыртып алганын, оон өске ап турар орулгазы чогун дыңнатты.

Ынчалза-даа бо-ла бүгү дузаламчы доктаамал ажыл-агый чок болгаш сес ажы-төлдү азырап чоруур ада-иеге чүгле «далайга дамды» хире дуза болуп турары билдингир. Тыва чоннуң «Алдын-доос кудуруум дээр, ава кижи — төлүм дээр» деп үлегер домаан бадыткап, хөй уругларның авазы, ачазы ажы-төлүнүң келир үезин бодап, «Кыштаг» губернатор төлевилелинге, ол ышкаш көдээ черге бажың-балгат тудуп алыр талазы-биле программаларга база киржир күзелдиг.

— Эрткен 2020 чылда чурттаар оран-сава тудуп алыр талазы-биле күрүне программазынче чогуур документилерни дужаапкан бис. Ынчан келир 2021 чылда алыр силер дээн. Ам мырыңай 2022 чылдың май айже оочурувус чыла берген. Ынчангаш амдыызында өске кандыг-даа программаларже киришпейн, ону манап олуруп берген бис – деп, Уяна Учунак чугаалады.

Боттарының эвес, а төрел дуңмазының улуг эвес, ийи өрээл бажыңын түр үеде ачылап олуруп алган сес ажы-төлдүң ада-иезинге бирги ээлчегде чурттаар оран-сава тудуп алыры эргежок чугула. Ооң соонда мал-маган тудар талазы-биле губернатор төлевилелинге киржип болур, ооң-биле чергелештир чаш таарар чер (парикмахерская) ажыдып алыры дээш, эки амыдырап-чурттаарынга кандыг-даа аргалар тыптып келир деп, чугаалааш хөй ажы-төлдүң авазы Уяна Учунактың карааның чажы бүлдеш кынды.

«Тыва кижиниң байы ажы-төлүнде» деп үлегер домак бар. Ындыг-даа болза, «Бажыңны туткаш, ыяшты тарааш, оолду чырык черге бодарадыр» деп, өске чоннарның үлегер домаан өөренип көөр болза, өрегелиг өө чок азы аңгы чурттаар бажың-балгат чок кижи канчап мал-маган азыраарыл? деп айтырыг тургустунуп келир. Ынчангаш Тес-Хем кожууннуң база Шуурмак сумузунуң эрге-чагырга черлери хөй ажы-төлдүг, ажылгыр-кежээ өг-бүлеге бажың тудуп алыр талазы-биле деткимчени көргүзери күзенчиг.