ОКТЯБРЬ 30 – политиктиг репрессияга таварышканнарга мөгейиг хүнү
Кижи төрелгетенниң төөгүзүнде «астыгып чыдып калган» төөгүнүң арыннарын чуртувустуң бурунгаар көрүштүг кижилери «ажыдып», чонунга, ылаңгыя өзүп орар салгалывыска, өөредиг кылдыр сөңнеп чоруур. Шагда ачам: «Төөгүнү улуг шылгалда эрткен кижилер кылыр — Карл Маркс, Ленин ышкаш. Коргунчуг улуг дайынны Сталинниң удуртулгазы-биле совет кижилер чедип алган Сталин боду демир-чепсек тудуп алгаш, дайзынны чылча шаппаан-даа болза, бодунуң угаангыр чоруу-биле, чанында даянып алган экер-мерген командирлери-биле дайзынның баш удур хөделиишкинин узуткааш, улуг Тиилелгени, хосталганы хөй-ле чоннарга берген, уруум» — деп, мындыг уткалыг чугаалаар кижи.
Аа, богда, совет үениң ол чылдарында Чазак бодунуң чонунга-ла удур кижи бажынга сыңмас кандыг-кандыг үүлгедиглерни кылып турганын күжүр ачам билген турган болза! Мээң, 60-70 чылдагы чаш үелеримде, чон чуртунуң баштыңчыларын үлегер-чижек кылып, оларга дыка-ла бүзүрээр чораан, ооң уламындан «октябренок, пионер, комсомолчу» чаштар бисти ынчалдыр кижизидип каан, өөренип чораан школавыстың салдары база улуг. А мээң авам-ачам база өгбелерим коммунизм — чырыткылыг келир үеде чурттаар бис деп, улуг бүзүрелдиг чораан, оларның салгалы, бис база. Ава-ачаларывыс чырыткылыг чуртталга дээш Чазакка бүзүреп, кызымаккай, бар-ла күш-шыдалы-биле ажылдап чорааннар. Түңнелинде, бистиң, чоннуң, артывыска «экини баък», «баъкты эки» деп, көңгүс өскээр уг-биле бодунуң-на кады ажылдап, кожа чурттап чоруур эштерин хоп-нүгүлге таварыштырганы барымдаалыг илереттинген болгай.
«Репрессия» деп коргунчуг сөстү 80 чылдарның ортузундан Совет Эвилели, оон соонда демократтыг Россия чону дыңнап, адап турар апарган. «Сталинниң удуртулгазы-биле…Токаның удуртулгазы-биле…» деп, аңгы-аңгы төөгүчүлерниң янзы-бүрү тайылбырлаашкынын бөдүүн чон дыңнаан, номчаан, билир бис. Төөгүнүң бо эрткен кезээ аймак чонга кажанда-даа уттундурбас коргунчуг айтырыгларның бирээзи болуп турар, келир салгалдарга «артып каан тураскаал» дорт кичээндириг болу берген деп бодаар мен.
Чырык черге бодарап келгеним-биле алыр болза, 37-38 чыл аравыс ырак болуп турар (Тывага репрессия 1920 чылдарның төнчүзүнде эгелээнин санаарга), ынчалза-даа ооң чаңгызы мээң угаан-медерелимде – ниитилелдиң хамаатызы кижи болганымда, сайзыралдың, а бир-ле дугаарында, төөгүнүң ужур-утказы мени таварып эртпээн, ада-ием чугааларын база дыңнап чораан, ам-даа сактыр мен. «Контр» дээн кижилер Тыва чуртувуста хөй-ле турган, оларның аразында эвээш эвес улус – Кашпал чону, олар ийи дакпыр репрессияны эрткен. Бодунуң чоок улузунуң кандыг-даа буруу кылбаанынга, хөй-хөй чылдарда кара-бажыңга хосталгазын казыттырып чораанын ачам сактып, бодап чораан. «Дошкун чылдар» деп политик төөгүчүлерниң илереткени үелерде ачам аныяк-чалыы турган. Улуг чуртувустуң удуртукчуларынга, Компартияга ачам кандыг-даа удурланыышкын чок, бодунга даанган ажылын база хамааты хүлээлгезин ак-сеткилдиг күүседип, арат чону-биле амыр-тайбың чурттап чораан бөдүүн ажылчын кижи уругларын, бисти, ынчалдыр-ла чагып чораан. Чоок төрелдериниң кандыг буруу-биле хай-бачытка таваржып чораанын ол сеткилиниң ханызындан угаап билбейн, хөй-хөй айтырыгларга харыыны кымдан, кажан, каяа билип ап болуру талыгыр ыракта-даа болза, черле «кара таңма» ажыттынар деп бодап чоруурун чугаалаар кижи.
Кашпалдарның кем чок төөгүзүн «Мемориал» ниитилелиниң баштайгы тургузукчуларының бирээзи Кара-оол Оолчугаш акый солун, сеткүүлдерге хөй-ле документалдыг материалдары-биле шинчилекчи ажылдарын бижээн кижи. «Бүдүн Хереме суурнуң эр хиндиктиг улузун Минусинскиже солааннар сүрүп апарган…» деп чүвени бодап көрүңер, чонум! Чымыштыг ажыл-үүлезин бүдүрүп турда, кандыг-даа доктаал-саавыр көргүспейн, машиналарже олурткулааш (араттар чүвениң ужур-чөвүн билбээн болгаш, кандыг-даа удурланыышкын кылбааннар) аппарган, ол-ла болган – кандыг-даа медээ чок, сураг барганнар. Оларның аразында 3-4 адашкылар, 5-6 акы-халышкылар база кудашкылар дээш, кандыг дөргүл-төрел чок деп! Ачамның ачазы Донгак Анай-оол кырган-ачамның кады төрээн дуңмазы Донгак Мелдер бодунуң оглу Оолакай-биле, күдээлери Чап Монгуш база Түлүш Дамдак, кудазы Сат Чүлдүмей 3 оглу-биле «туттурганнарның» аразында болган. Сөөлүнде төрелдериниң бадыткааны-биле шупту 24 кижи! Ажы-төлдүг, төрелдежип-кудалажып, тайбың чурттап чоруур көшкүн амыдыралдыг бөдүүн арат чон болгай. Ачам боду 19 оолдуг, 1 кыстыг өг-бүлениң 7 дугаар оглу, а үстүнде адааным хан төрел, аймак төрел чонунуң уруглары 8-9-даа ажы-төл бар.
Кырган-ачамның улуг честезиниң кады төрээн акызы Сат Чүлдүмей Минусинскиниң кара-бажыңынга эрии-шаажылалга шыдашпайн, актыг черге сөөгүн салган. Ооң оолдарын ачамның угбазы Долгар кырган-авай бодунуң оолдары дег азырап каан: Давааштайны, Хорлуг-оолду, Аралбайны, Алдын-оолду. Оолдарының улуу – Давааштай, сөөлүнде барып ТАР-ның Иштики херектер сайыды болган (1938-47чч.); Николай Чолдак-оолович Товарищтай ак-сеткилдиг, чончу удуртукчу турган. Долгар кырган-авам — мурнакчы үзелдиг, дасык даргазынга томуйлаткан, «Карандаштыг кижи» деп, кашпалдар хүндүткел-биле ону адаар турган.
Кады төрээн дуңмазы Мелдер Донгак кара-бажыңның даш ханаларындан үнмейн барган, оглу Оолакай чанып келген адашкылар көрүшпээннер-даа, мендилежип-байырлашпааннар-даа. Оолакай кырган-ачамның улуг уруу Елизавета Донгаковна Верхнеусинск школазының хоочун башкызы, Кызылдың башкы институдунуң баштайгы доозукчуларының бирээзи; уруу Роза Донгаковна база-ла угбазы дег, башкы эртемин шилип алгаш, чоннуң ажы-төлүн билигге чедирген, арат-чонунга хүндүткелдиг хоочун башкы.
Кыс дуңмазының өөнүң ээзи Түлүш Дамдактың буруу чокка шииттирип чораанын чүгле 70 чылдарда доктаадып үндүрген, а Тываның харыысалгалыг даргалары ол агартыышкынны оон-даа орай, 90 чылдарда ажы-төлүнге дамчыткан.
«Контрларны» бот-боттарының аразында ужураштырбайн, соок оңгарга, чер подвалдарга тудуп турган деп, улус чугаалажыр – коргунчуг хоругдалдан хосталып келгеннерден дыңнаан. Аңгы-аңгы үелерде соңнуг-мурнуг кашпалчылар чанып келгеннер. Давааштай-биле халышкылар оолдары болур Баян-оол хоругдалдан чанып кел чыда, Тываның кызыгааржыларынга таваржы бербес ийикпе, бо удаа олар база-ла байысаалгага таварышкан: «Кайыын келдиң? Чүге орус чуртунче чордуң? Кайнаар баарың ол? Иштикиниң «шпиону» чадавас-тыр сен, ашак… Сени тудуп, хоругдаар херек…» – дээш, база-ла «тудуп алган».
Кашпалдың экер-эрес оолдары мынчалдыр-ла ийи дакпыр шаажылалга таваржып турганнар, чүге дээрге оларның чурту – кызыгаар дургаар: Ус-Аксы, Чиңге-Хем, Хереме, Үрбүн, Кара-Тал, Доозуннуг, Улуг-Хемниң ол-бо чарыынга, Улуг-Хемниң киир аккан – Хемчик хемниң үндүр аккан девискээрин эжелей чурттап, хөй-ле девискээрге үе-шагдан бээр ээлеп чурттап, аңнап-меңнеп чораан чери, ол девискээрлерниң ниити ады — Кашпал. Бо үеде болза, Усинск (Үстүү Ус, Адаккы Ус) Красноярск крайга хамааржып турарын билир болгай бис. Кашпалдың колдуу Донгак аймактан (маңаа күдээлер, кудалар база хамааржыр) эр хиндиктиглер «контр» диртип, «агаардан» алган даап бодаашкын-биле хоругдадып турганнар. Төөгүден көөр болза, «чоннуң дайзыннары» тайбың ишчи амыдыралында эвээш эвес ажыктыг үүлени чуртунга кылганнар: Херемеден, Устан «Кызыл коъшту» Түлүш Дамдак, Донгак Оолакай Чаа-Хөл аксынга чедирип турганнар; Чап Монгуш, Донгак Оолакай олар «Горно-Саянский» совхозтуң сыын фермазының тургузукчулары болгаш дагдыныкчы сыын ажаакчылары; Сат Чүлдүмейниң оглу Борбак-Кулча бир дугаар дээрбени Кашпалга тургусканнарның бирээзи; Сат Чүлдүмейниң (Давааштайның ачазы) акызы Түлүш Чолдак-оол, чаавазы Сат Долгар (кырган-ачамның кады төрээн угбазы) 1932 чылда Ус аксынга бир дугаар колхозтуң идепкейлиг тургузукчуларының санында – чижектерни ам-даа уламчылап болур, ол дугайында Тывада билдингир угбаларывыс Наталья Тыртык-Кара, Сат Толунчап боттарының номнарында бадыткап бижидилер. Үстүнде адааным буруу чок черге кеземче ап, хостуг эргезин казыттырган арат өгбелеримниң ажы-төлү, ачылары, салгалдары, төрел-дөргүлү бо хүн чуртун алдаржыткан башкылар, эмчилер, эртемденнер, культура, уран чүүл ажылдакчылары, журналистер.
Озалдап-даа болза, нүгүлдеткен кижилерни сөөлзүредир агартканын чон килеңи-биле хүлээп турганы чонга билдингир. Ол дээш күрүне бодунуң «үүлгедиин» чеже-даа акша-көпей-биле «дуглап» буруузунарга, хайыраан амы-тынны катап эгидип бээр шыдалы чок: аймакка, өг-бүлеге дириг ачазы, дириг авазы, акызы, оглу, кызы херек болгай! Хөөкүйлерниң өг-бүлези – алган кадайы, ажы-төлү, чоок кижилери канчаар-даа аажок коргунчуг кызагдаашкынга таварышканнар: школа-интернатка өөренип, эртем-билиг чедип алыр эрге-шөлээзи чок; ядамыктың ядамыын көргеннер. Сайыт чораан өгбениң ынак эжи Саара Сереновна мугулай даргаларның хайында чедишкен назынында 6 ажы-төлдүг тургаш, база-ла чектедип, ажыл-агыйындан үндүрткеш, өскүс арткан уругларын бодунуң эктинге азырааш, төлептиглерниң төлептиглери кылдыр бут кырынга тургузуп кагды, бичии уруу ынчан чаа-ла 3 хар четкелек. Ооң улуун тыва чон билир – Илья Николаевич Товарищтай адазының изин баскан. Ол коргунчуг чылдарда ие кижиниң сагыш-сеткилин кээргеп көөр чаңгыс-даа дарга тывылбаан…
Хомуданчыг-дыр. Ачам бодунуң үезинде дыка-ла нептереди чугаалавас чораан, ийи-чаңгыс-ла харын, өңнүктери-биле чугаалажы бээр. Ачамның сөс-домааның утказындан бир билип алганым болза, ыыткыр чугаалап болбас чүүлдер амыдыралда база бары. Бичиимде авам-ачамны даады-ла «кадарар», олардан чыда калбас турган-дыр мен ийин, ынчангаш-ла сактыышкыннарым ужу бо.
46-55 чылдар үезинде ачам ИХЯ-ның чолаачызы чораан, оон улаштыр Бай-Хаакка, Тес-Хемге 68 чылдарга чедир ажылдаан, ынчангаш-ла чажымдан тура кулаамда «таңмаланып» артып калган аттар: Дажы, Сугдур, Дукар, Абросимов — эрге-дужаалдыг истелге чериниң шагдаалары. Дажы деп шагдааның дугайында: «Погоннарың, ажылың херек чүве болза, кадайыңны каавыт!» – деп, улуг эргелиг даргазы дужаарга, Дажы командириниң айтыышкынындан эртпейн барган. «Кады олуржуп, чаа амыдырал тудуп эгелээн уругнуң адазы «контр» болган» – деп, улустуң чугаазын авам-ачам чугаалажып турганын сактыр-дыр мен.
Кижи бүрүзү бодунуң арын-нүүрүн бодунуң-на мурнунга харыылаар. 80 чылдар үези боор, авам-биле хоорайга чорааш, бир угбай-биле менди солушканын эскерип, айтырарымга, «Эрге-дужаалы эргим болган шагдааны сактыр-дыр сен бе, уруум?» – дээрге-ле, билип каапкан мен. Галина Сайзу угбайга улуг чуртувуста ыржым булуң тывылбаан, аңаа ынакшыл, амыдырал-чуртталга деп кижи бүрүзүнүң бодап, күзеп чоруур сеткили боттанмас ужурлуг деп чүвени «дээрги даргалар» баш удур «планнап каапкан», аас-кежикти «чөпшээревээн». Хөөкүй чажындан-на хилинчектиң хилинчээн көрүп чурттап чораан-даа болза, черле каржыланы бербээн: улус-чону-биле эп-найыралдыг, кажан-даа аштанып-диленип-даа чорбаан, ниитилелдиң база бир бедик культурлуг хамаатызы кылдыр бодун алдынып чораан болгаш, ак-сеткили-биле кандыг-даа ажылга харыысалгалыг, арын-нүүрү-биле ажылдап чораан. Бодунуң түреп чорааны дээш, ол «дарга-бошкалардан» кандыг-даа негелде кылбаан, кымнарны-даа сойгалап бактаваан, чүгле ачазының чырык адын эгидип бээрин дилеп, күзеп чораан. Аас-кежиктиг амыдыраар дээни эжи оол хая көрнү берген-даа болза, төрээн адазы шаажыладып, актыг черге амы-тынындан чарылган-даа болза, Оюн уктуг Танчайның соондан келген санап четпес салгалдары чонунга хүндүткелдиг, чуртунуң сайзыралынга боттарының кызымак күш-ажылы-биле чедип алган билиг-мергежилин бурунгаар депшилгеже киирип, амыдырап-чурттап чорааннар, чурттап чорлар-даа, моон-даа улам сайзыраарлар.
Ачамның улузу — хайыралыг кашпалдарым Тывавыстың, Россияның дөрт чүгүнүң аңгы-аңгы булуңнарында ажылдап-чурттап, өгбелеринден дамчаан уран талантызын, эртем-билиин чогаадыкчы езу-биле ажыглап, база-ла өскелер дег, чуртунуң сайзыралынга үлүг-хуузун ак-сеткилдиг киирип чораан, киирип чоруур, моон-даа соңгаар киирерлер-даа: 8-ки, 9-ку салгал төрүттүндү, ам-даа улай бодараар бис.
Салгалдан салгалче төөгү уттундурбас. Кижи төрелгетени дээрге төөгү боду ол. А «кандыг кижил ол?» деп айтырыгны чаңгыс кижи эвес, а бүгү ниитилел — кижи төрелгетени шиитпирлээр ужурлуг. Кажанда-даа дүвүренчиг коңга ыыды дыңналбас-ла болзунам! Кижиниң угу кажан-даа үзе шаажылаттынмас — чамбы-дипке, делегейге тайбың-на болзунам, чонум! Бот-боттарыңар камнажып, кээргеп чоруңар, ол – тыва кижиниң ханында.
Лидия ДОНГАК,
күш-ажылдың хоочуну.
