Авалар хүнүн Россияның Бирги Президентизи Борис Ельцинниң 1998 чылдың январь 30-де үндүрген Чарлыы ёзугаар ноябрь айның сөөлгү улуг-хүнүнде демдеглеп эгелээн. Март 8-те байырлап чаңчыга бергенивис Бүгү-делегейниң херээженнер хүнүнден аңгы бо хүннү демдеглеп эгелээниниң чылдагааны, ниитилелге болгаш өг-бүлеге ава кижиниң ролюн күштелдирери болуп турар.
Бир ай ажыг үе дургузунда Европаның 11 күрүнезин кезээш, бо хүнде Индияда гастрольдап чеде берген делегей чергелиг “Хүн-Хүртү” бөлүү Тывазынче чүгле Чаа чыл мурнунда чанып кээр. Ооң удуртукчузу, РСФСР-ниң алдарлыг артизи, Тываның улустуң хөөмейжизи, Кайгал-оол Ховалыг Авалар хүнүн улуг хүндүткел-биле хүлээп, телефон дамчыштыр авазының дугайында кыска сактыышкынын чугаалап берген:
-Мээң авамны Шудур Энчек-Кулаковна Ооржак (Монгуш) дээр. Ол 1936 чылда хөй ажы-төлдүг, бөдүүн арат өг-бүлеге төрүттүнген. Авам бүгү назынында малчыннап чораан. Дыка томаанныг, хөй чүве чугаалавас, кезээде иженип, дааранган орар кижи. Чогум ырлай бээрге үнү хоюг, чараш, уянгылыг. Бисти төлептиг улус болзун дээш, кызып, мал-маган азырап, ажылдап-ла чораан. Бодумнуң төрээн ачамдан аңгыда, азыраан ачам база бар. Ол ачамдан үш дуңмаларлыг болган мен. Школага 7-ги классты доозуп турумда, азыраан ачам чок болган. Ам канчаар, авамга дузалажыр дээш, 8 класс соонда, школаны каггаш, авамның чанынче кадарчылап үне берген мен.
-Аваңарга дузалажыр дээш, өөредилгени үзеринден чалбанмайн барганыңарны ёзулуг эр тура-сорук деп санап болур-дур. Улуг оглу черле эргелиг болур дижир...
- Дыка-ла эрге-чассыг өскен мен деп чугаалап шыдавас мен. А кадыг ажыл деп чүл дээрзин кончуг эки билир мен. Аалдың улуг оглу боорумга, кылыр иштиң хөй кезии меңээ онаажып турган, ылаңгыя чылгы малга хамаарышкан ажылды авам чүгле меңээ дагзыр кижи. Дун оглунга авалары черле ындыг дижир. Авамның меңээ хамаарылгазы база бир онза чораан кижи. Мал кадаргаш, кээримге, чиир чемимни безин аңгы пашта белеткеп каан турар. Авам кажан-даа кижиже үнүн бедитпес. Чон аразынга улуургава, улугну-улуг деп, бичени-бичии деп, хүндүлеп чор деп чагып чораан.
-Кажан сценаже үнүп, хөйге билдингир артист апаарыңарга, аваңар дыка-ла өөрээн боор аа?
- Томаанныг, пөрүк болгаш амырап-өөрүп турарын улуска черле көргүспес кижи. Бүдүү чоргаарланып чораан. Бир катап авам көдээден Чадаанага чедип келген. Канчангаш көөрге, автовокзалдың эң-не көскү черинде оглунуң (мээң) чуруун азып каан болган. Ам болза концерт афишазы-дыр ийин. 1979 чылдан эгелеп “Аян” ансамблинге ажылдап эгелээш, чогаадыкчы ажыл-ишче шымныгып, ёзулуг профессионал сценаже үнүп эгелээн үем чүве. Ол ынчан Чадаанага концерт көргүзер турган бис. Ооң афишазы-дыр ийин. Авамны таныыр суур кадайлары көрүп турарга, вокзал долгандыр кылаштап-ла турар болган. “Чүнү канчап турарың ол, чанмас-даа?” – деп айтырарга. “Оглум чуруун чарашсынгаш, ону адырып алырындан дидинмейн тур мен”- дээн. Ол олчаан диттип чадааш, орай кежээ куруг чанып келген-дир мен деп, авам сактып чугаалар кижи. Ол хире томаанныг, пөрүк чораан кижи-дир ийин, авам.
-Бо-ла делегейни дээскиндир кезип чорааш, аваңарга кандыг ховар белек сунган силер?
- Авам чүве далдавас, бөдүүн-даа болза, шевер кижи. Бир катап Моолче гастрольдап чорааш, авамга калбак эринниг ногаан- шокар, ёзулуг торгу садып эккеп берген мен. Ол үеде моолдар-биле садыглажырда, акша-биле эвес, а бараан –биле солчуп садыглажыр үе турган. Моолга даараныр машинаны дораан алыр деп дыңнааш, ажыглаттынмайн чыткан машинаны ап алгаш, кончуг чараш торгуга орнап турганым ол диин. Авам дыка өөрээн. Ол үеде биске торгу аймаа шуут тывылбас турган. Оозу-биле бодунга шыва-тон, меңээ чеңи-чок даарап берген. Кончуг шевергин даарап алган шыва-тонун эледир безин кедип четтикпээн, авам 1989 чылда чок болду.
- Аваңарны ырлаарынга сундулуг чораан дидиңер. Ынчаарга силер аваңарны дөзээн болуп турар ышкажыл силер?
- Кактаарга-даа, силгиирге-даа хан-дамырымда, силгиирге-даа, кактаарга-даа сиир-дамырымда сиңниккен, өгбелерим, даайларым болгаш авамның меңээ артырып берген эң улуг өнчүзү, белээн чонум-биле үлежип, чоргаар бадырып чор мен.
- Чонуңар-биле үлежип чоруур байлааңарга хамаарыштыр бир айтырыг салырын чөпшээреп көрүңер. Сценаже үнүп ырлаар ырларыңар бир аңгы, а чоок улузуңар аразынга бадыра бээр кожумак-даа, ыры-даа сөзү кончуг чидиг, харын-даа хөлүн эртир ааспырак дижир. Ол ындыг сөстерлиг ырларны база өгбелериңерден өөренип алганыңар ол бе?
- Чамдыызы бодумнуу, чамдыызын улуг даайларымдан, кырган –ачамдан дыңнап алган сөстерим-дир. Ийе. Шын чугааладыңар ааспырак деп. Ол чиңгине тыва, литературлуг сөстер болганда, ону чүге ажыглап болбас деп. Ол дээрге төрээн дылывыстың чечени-дир. Ол хире чиге илередиптер күштүг сөс турда, ону ажыглавайн, ойзуп-кыйзып турган ажыы чүү боор.
- Аваларга тураскааткан хүн уткуштур чугаалажып турар болганывыста, каш одуругдан бадырып бээр силер бе?
- Боданырга, боданмаска,
ботка болчур чүве-ле чок.
Ботка болчур бодум авам,
“Бодан, оглум!”- дээн чүве.
Кичээнирге, кичээнмеске,
кижээ болчур чүве-ле чок.
Кидис-өгде мээң авам,
“Кичээн, оглум!” – дээн чүве.
Кажан-даа ава сеткилин хомудатпайн чоруурун улуг-биче чонумга күзээр-дир мен. Байырлалыңар –биле, эргим АВАЛАР!
- Четтирдивис! Делегейни дээскинген “Хүн-Хүртү” бөлүүнүң чоруу чогунгур, чолу ак болурун күзедивис!
- Четтирдим!
К.Монгуш чугаалашкан.
