Бо чылдың сентябрь 19-та Россия Федерациязының Федералдыг хуралының кудуку палатазы – Күрүне Думазының депутаттарының соңгулдалары болуп эрткен.
Соңгулдалар ниитизи-биле чуртка политиктиг турум байдалга эрткен деп болур. Ынчангаш ооң түңнелдери-биле чаа парламентиже эрте берген партиялар-даа, оларның удуртукчулары-даа чөпшээрешкен.
Чүгле Россия Федерациязының коммунистиг партиязының (РФКП) удуртулгазы арнынга бирээни чугаалаар, артынга өскээр чугаалаар болгаш хөделир чоруун ам бо удаада база көргүскеннер.
РФ-тиң Төп соңгулда комиссиязы (даргазы Элла Панфилова) албан езузу-биле соңгулдаларның түңнелдерин чарлапкан соонда, Россияның Президентизи Владимир Путин Күрүне Думазының 8-ки чыыжынче эрте берген партияларның удуртукчулары-биле сентябрь 27-де онлайн-ужуражылганы эрттирген.
Чоннуң кадыын камгалаар дээш хамчыктыг аарыг коронавирустуң уржуундан 3 хонук уламчылаан соңгулдалар ниитизи-биле ажык-чарлыг байдалда, хоойлу-дүрүмге дүүштүр, соңгукчуларның хөй кезииниң улуг идепкейи-биле (соңгукчуларның 50 ажыг хуузу киришкен) эрткен деп, РФ-тиң Президентизи В.В. Путин ол ужуражылгага демдеглээн. Ол ышкаш 1999 чылдың соонда парламентиже «Чаа улус» («Новые люди») деп чаа партия соңгутканы — эрткен соңгулдалар бистиң чуртувуста демократия бар деп чүвени көргүскен деп, Президент айыткан.
Президент-биле ужуражылга үезинде РФКП-ниң баштыңы Геннадий Зюгановка сөс бээрге, ооң партиязы РФ-тиң Президентизиниң политиказын деткип турарын илередип, Төп соңгулда комиссиязының даргазы Элла Панфилованы камгалаарын кыйгырган. Геннадий Зюгановтуң соонда ужуражылгага киришкен РФКП-ниң өске төлээлеринге В.В. Путин сөс бээрге, кым-даа чүү-даа чугаалаваан.
Ол-ла хүн, ол-ла үеде В.В. Путин-биле ужуражылгага киришпээн РФКП-ниң өске удуртукчулары (Кашин, Рашкин, Астанина баштаан) Москваның Пушкин шөлүнге, депутаттарның соңгукчулары-биле ужуражылгазы деп чылдагааннап алгаш, хоойлуга дүүшпес митинг эрттирген болуп турар.
Ол митингиге коммунистер Геннадий Зюгановтуң РФ-тиң Президентизи-биле ужуражылга үезинде чугаалаан сөстеринге шуут дүүшпес лозуңнар, кыйгырыглар кылып турганы – оларның ийи арынныг болуп турарын чонга ам база катап көргүскен.
Соңгулдаларның түңнелдери-биле чөпшээрешпес бис деп дүүн чаа-ла Пушкин шөлүнге чон бажы төөредип алгырып-кышкырып турган коммунист-депутаттар бо чылдың октябрь 12-де Күрүне Думазының чаа соңгуткан 8-ки чыыжының бирги организастыг хуралынга кээп, парламентиде олуттарынга саадаптарын утпааннар.
Күрүне Думазының чаа соңгуткан 8-ки чыыжын эң улуг назылыг депутат Владимир Ресин (85 харлыг, 6-7-8 дугаар чыыштың депутады) ажыдар, башкарып эрттирер тургаш, ол эргезин делегейде эң баштайгы херээжен космонавт, депутат Валентина Терешковага (84 харлыг) чайлап берген.
Күрүне Думазының 450 депутадының чартыын партийжи даңзы-биле, а өске чартыын чаңгыс мандаттыг округтар таварыштыр соңгаан.
Мурнуку, 7-ги чыышка деңнээрге, 19 мандатты чидирипкен-даа болза, «Чаңгыс демниг Россия» намы (партиязы) бо удаада 324 депутаттыг болган (оларның иштинде 198 депутат чаңгыс мандаттыг округтардан).
Бо чыышта РФКП – 57 (7-ги чыышта 42), «Чөптүг Россия – шын дээш» – 27 (23), РЛДП (либерал-демократтар) – 21 (39) депутаттыг болганнар. Ол ышкаш парламентиже чаа соңгуткан «Чаа улус» деп чаа партия 13 депутатты эрттирип ап шыдаан.
Күрүне Думазының бирги организастыг хуралының (сессиязының) бетинде үстүнде партиялар парламентиге фракцияларның составын болгаш ооң удуртукчуларын тодарадып алганнар.
Өске үүрмек партиялардан соңгуткан болгаш боттары иттинип үнген депутаттар оларга каттыжа бергени-биле амгы Күрүне Думазында партийжи фракциялар: «Чаңгыс демниг Россия» – 326, РФКП – 57, «Чөптүг Россия – шын дээш» – 28, РЛДП – 23, «Чаа улус» – 15 депутаттардан тургустунган.
Чаңгыс мандаттыг округтан соңгуткан, «Рост» намын төлээлеп турар билдингир политик Оксана Дмитриева кайы-даа фракцияга каттышпаан.
Күрүне Думазының амгы чыыжының баштайгы организастыг сессиязынга хамчыктыг аарыг коронавирустан аараан 11 депутат киришпээн. Эрткен, 7-ги чыыштың 6 депутады ол аарыгдан чок болган болуп турар. Оларның аразынче Тывадан каш удаа депутатка соңгудуп келген чаңгыс чер-чурттуувус Лариса Күжүгетовна Шойгу киргени — тыва чонга улуг чидириг болган.
Чаа соңгуткан депутаттар аразындан 11 кижи аараан дээри база дүвүренчиг медээ болуп турар. Ниитизи-биле амгы Күрүне Думазының депутаттарының чүгле 70 хуузу коронавируска удур тарытканы ооң чылдагааны болганы чугаажок. Ынчангаш депутаттар чонга үлегер-чижек болуп, 100 хуу тарыдып алыр ужурлуг.
«Чаңгыс демниг Россия» намының Күрүне Думазында фракциязы конститусчу хөй үннү алган-даа болза, парламентиниң 32 комитединиң дыка хөйүн өске партиялар төлээлери удуртуп-баштаар кылдыр чайлап берген.
Күрүне Думазының даргазынче, мооң мурнунда база спикер турган Вячеслав Володинни «Чаңгыс демниг Россия» намының фракциязы идип үндүрерге, ону чүгле бодунуң төлээзин ол эрге-дужаалче идип үндүрген коммунистер деткивээн-даа болза, ол депутаттарның хөй үнүн ап, база катап спикер кылдыр соңгуткан. Организастыг сессия бетинде ооң кандидатуразын Россияның Президентизи Владимир Путин база деткээн турган. Ол дугайында массалыг информация чепсектери дамчыдып турган.
База-ла ол ышкаш, «Чаңгыс демниг Россия» партиязы, ооң Күрүне Думазында фракциязы парламентиниң вице-спикеринче, тывалаарга, оралакчы даргазынче, Тыва Республиканың Баштыңы болуп, Тываны 14 чыл иштинде удуртуп-баштап келген Шолбан Валерьевич Кара-оолду идип үндүрген дээрге, чамдык улус эгезинде бүзүревейн турганы шын. Чүге дээрге ол хире улуг эрге-дужаалче Тываның төөгүзүнде бир дугаар тыва кижини идип үндүрген болуп турар.
Чүгле Тываның төөгүзүнде эвес, Россияның азиат омак-сөөк чоннарындан (буряттар, якуттар, калмыктар, хакастар дээш-ле) соңгуткан депутаттар парламентиниң оралакчы даргазынга чедир соңгудуп чорбаан болуп турар.
Федералдыг хуралдың үстүкү палатазы – Федерация Чөвүлелиниң оралакчы даргазынга харын Якутияның президентизи чораан Михаил Николаев соңгудуп турган-даа болза, ол Күрүне Думазынга соңгудуп тургаш, ол хире бедик эрге-дужаалга ажылдаваан.
Ынчалдыр бо чылдың октябрь 12-де Тываның төөгүзүнде бир дугаар, ооң төлээзи, үндезин тыва Шолбан Валерьевич Кара-оол улуг күрүне – Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының кудуку палатазы – Күрүне Думазының оралакчы даргазынга «Чаңгыс демниг Россия» намындан соңгуткан.
Ол Күрүне Думазының даргазының 9 оралакчыларының бирээзи болган. Вячеслав Володинниң ийи бирги оралакчылары эрги чыыштан хевээр артканнар. Ол дээрге Александр Жуков («ЧДР» намы) биле Иван Мельников (РФКП) олар-дыр.
Чамдык улус Россия деңнелинде тывалардан Сергей Шойгу эң бедик эрге-дужаалда ажылдап чоруур болгай, ам чүге Шолбан Кара-оол төөгүже кирген дей бердиңер деп болур.
Ийе, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, Тываның төлептиг оглу, чоргааралы болгаш чөленгиижи Сергей Күжүгетович Шойгу федералдыг чазактың оралакчы даргазынга чедир депшип ажылдааш, хөй чылдар иштинде бодунуң-на тургузуп кааны федералдыг онза-байдалдар яамызын удуртуп-баштап келгеш, ам бо хүннерде ядролуг чепсектиг улуг күчүлүг күрүне Россияның камгалал сайыды болуп ажылдап чоруур. Чүгле ол дээрге федералдыг эрге-чагырганың күүсекчи органнары болуп турар.
Федералдыг төлээлекчи болгаш хоойлужудулга органнарынга, оларның оралакчы даргазынга чедир депшээн кижи тывалар аразынга черле турбаан. Улуг дизе-ле Федерация Чөвүлелиниң комитет даргазының оралакчызынга (Ш.В. Кара-оол) азы Күрүне Думазының комитет даргазының оралакчызынга (Г.А. Салчак, Ч.Ч-Д. Ондар, Л.К. Шойгу) чедир тывалар ажылдап чораан.
Ол хире бедик болгаш улуг харыысалгалыг эрге-дужаалче соңгутканы-биле Шолбан Кара-оолга Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг база байыр чедирген.
«Шын» солун редакциязының мурнундан база Шолбан Валерьевичиге хөй санныг байыр чедириишкиннеринге каттышпышаан, ооң чымыштыг ажыл-ижинге чедиишкиннерни күзээр-дир бис.
Эрткен чылын 1993 чылда бүгү чоннуң бадылаашкыны-биле хүлээп алган РФ-тиң Үндезин хоойлузу — Конституциязынче эдилгелерни база-ла чоннуң бадылаашкыны-биле хүлээп алган соонда, Күрүне Думазының эрге-байдалы оранчок күштелген.
Чүге дээрге амгы федералдыг Конституцияның 103 дугаар чүүлү-биле Күрүне Думазы ооң мурнунда турганы ышкаш чүгле федералдыг чазак даргазын эрге-дужаалынга томуйлаарын бадылаар эвес, а өске-даа федералдыг сайыттарны эрге-дужаалынга томуйлаарын бадылаар эргелиг апарган. Ол федералдыг сайыттарже чүгле камгалал, даштыкы херектер, иштики херектер, шүүгү, онза-байдалдар, айыыл чок чорук сайыттары кирбейн турар. Оларны РФ-тиң Президентизи дорт томуйлаар хевээр арткан. Ынчалза-даа ол сайыттар база Күрүне Думазынга чылдың-на отчедун бээр ужурлуг. Ол отчеттарны херек апарганда, хааглыг хуралдарга көөр.
Ынчалдыр федералдыг чазактың тургустунары, ооң ажыл-чорудулгазы Күрүне Думазының талазындан улуг хамаарылгалыг, ооң контролюнда апарганы Конституцияга өскерилгелер хүлээп алган соонда, чаа чүүл болур.
Ынчангаш Күрүне Думазының депутадының федералдыг деңнелге ол-бо айтырыг шиитпирлээр арга-шинээ улгаткан деп болур. А бир эвес ол депутат Күрүне Думазының оралакчы даргазы болза, ооң «деңзизи» оон-даа «аартаан».
Амгы Күрүне Думазының оралакчы даргазы Шолбан Кара-оол Күрдуманың ийи комитединиң дорт куратору болган. Ол дээрге регионалдыг политика болгаш тус-чер бот-башкарылга биле туризм комитеттери. Бо ийи комитеттиң безин арга-шинээн шын ажыглаар болза, Тывага улуг дуза болур.
Хөй чылдар иштинде регионну удуртуп келген арга-дуржулгалыг, федералдыг чазактың дыка хөй удуртукчуларын амы-хууда таныыр, олар-биле чүгле ажылчын эвес, эш-хуу-даа хамаарылгалыг, ам федералдыг парламентиниң удуртукчуларының бирээзи апарган Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң төрээн Тывазы дээш бүгү хемчеглерни алырынга тыва чон идегеп, бүзүреп турар.
Шолбан Кара-оол ам федералдыг удуртукчу апаргаш, ол бүгү Россия дээш ажылдаар ужурлуг-даа болза, «дагыр салаа тала тыртар» дигени ышкаш, ТР-ниң чаа соңгуткан Баштыңы Владислав Ховалыг болгаш Тываның ам тургустунар Чазаа бир баг бооп ажылдаарынга идегел улуг.
Тываның чаңгыс мандаттыг округундан соңгуткан Күрүне Думазының депутады Айдың Сарыглар Күрдуманың бюджет болгаш үндүрүг комитединиң кежигүнү болган.
Ниитизи-биле түңнээр болза, Күрүне Думазының амгы чыыжының соңгулдаларының соонда, Тываның, тываларның федералдыг эрге-чагыргада туружу быжыгланган, харын мырыңай күштелген деп болур. Ону шын ажыглаарывыс чүгле бистиң боттарывыстан, демниг болурувустан хамааржыр.
Артык сөс сүрер, үргүлчү-ле чүгле шүгүмчүлеп билир, бар-чок хир-чам коптарар улуска, тываларның бөгүнгү федералдыг эрге-байдалынга өске чоннар ак сеткил-биле адааргап турарын сагындырып каары артык эвес…
Ам ол тургустунуп келген эрге-байдалды шын ажыглап тургаш, ажыл-амыдыралывысты экижидип, төрээн Тывавысты сайзырадып алырывыс чүгле бистен, боттарывыстан, хамааржыр. Федералдыг деңнелде тургустунуп келген эки арга-шинээвис мөңге турбас, соң даарта байдал өскерли берип болур деп чүвени утпайн, шалыпкын, шудургу, демниг ажылдаанывыс дээре.
Мерген КЫРГЫС.
#Күрүнедумазы #8_кичыыжы #Чаңгысдемнигроссия #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
