Россияның тугу 300 чыл төөгүлүг. Ак, көк, кызыл өңнерлиг, ортузунда ийи баштыг алдын эзир чуруктуг тукту бир дугаарында Алексей Михайлович Романов хаан «Орел» деп аттыг бир дугаар орус шериг кораблинге эң баштай көдүрүп киискиткен. Россияның баштайгы императору Петр I -ниң адазы ол.
Ынчан Россияның тугу ак, сарыг, кара өңнерлиг турган. Европа чурттарының хааннары Россияны хол-биле башкарыксаар чазый күзелдиг турган. Ынчангаш орус хааннарның, улуг байларының уруг-дарыын эртем-билиг чедип өөредири-биле алгаш, орус ёзу-чаңчылдарга удур, оларның аайындан эртпес кижилер кылдыр угаадып ап турган. Россияның удуртуп-баштаар эрге-дужаалдыг албан черлеринге Барыын чүктүң эргетеннери саадап турган. Алексей Романов хаан Барыын чүктүң кижилерин удуртукчу ажылдардан бажындан кыра үндүр хөөглеп эгелээн.
А үш өңнүг туктуң тывылганын аңгы-аңгы тайылбырлап турар. Бир төөгүзу мындыг. Хаанның дужаалы-биле баштайгы орус корабль туттуруп кылдырып турган кижи - капитан Давид Бутлер. Ол 1667 чылда Бярлар Думазынга баргаш, дилег киирген. «Дээрги Хаандан айтырып көөрүңерни дилээйн. Өске күрүнелерниң кораблинге тугун киискидер чаңчылы бар. Бо корабльге киискидип азар тугу кандыг болур ирги?».
Алексей Романов хаан Россияның күрүне тугун эвес, а ак, көк, кызыл -үш өңнүг, ортузунда ийи баштыг эзир чуруу даарап каан тук киискидерин дужааган. Ынчангаш Россияның тугунуң адазы ол деп санап турар.
Европаның хааннарынга күштүг орус чурт эвес, а оларга чагыртып, башкартыр черлер херек турган. Ынчангаш Алексей Романов хаанның оглу Петрну база барыын үзел-биле сургап өөредип алыр дээш, чажындан тура өөредип кижизидип эгелээн. Ынчалза-даа оларның күзели бүтпээн. Петр хаан эртем-билигни Европага өөренип алгаш, бодунуң төрээн чер-чуртун улуг империя кылдыр тургускан.
Петр хаан орус корабльдерге чуртунуң ак, арыг, кара үш өңнүг тугун киискидерин баштай оралдажып шаг болган. «Далайга эжиндирип аргыжыксаар болзуңарза, Россияның садыг корабльдери чүгле ак, көк, кызыл өңнүг туктуг болзун. Ол чок болза, орус корабльдерни пират деп санаар бис» - дээш, ыйыдып албадап турган. Ынчангаш ак, көк, кызыл өңнүг тук – орус садыг флодунуң тугу апарган. Россияның күчүлүг күрүне болуп тургустунуп эгелээн үези – XVII болгаш XVIII вектерде ак, көк, кызыл – үш өңнүг тук шак ынчаар көстүп келген.
1858 чылда Россия империязының ыдыктыг демдектеринге, туктарынга «кара-сарыг-ак» өңнер турар дээрзин император Александр II айыткан. Ооң соонда 1865 чылдың январь 1-де «Россияның күрүне өңнери дээрге кара, кызыл-сарыг (алдын) болгаш ак өңнер-дир» деп чарлык үндүрген.
1896 чылда далай ведомствозунуң удуртукчузу улуг ноян Алексей Александровичиге императорнуң дужаалы келген. «Ак, көк, кызыл өңнерлиг тукту кандыг-даа таварылгада национал тук деп хүлээп алырын чөпшээредим» - деп, император Николай II дужааган. Ынчалза-даа ол шиитпирни ийи чыл дургузунда чонга ыыттаваан. Ол-ла чылдың май айда Николай хаанны дүжүлгезинге саададыр байырлыг ёзулалга киржип келген улустарга ак, көк, кызыл өңнүг ленталарны болгаш шак ындыг ленталыг медальдарны тураскаал кылдыр берип турган. Ооң соонда албан ёзузу-биле күрүне тугу кылдыр тургускан.
ХХ вектиң эгезинде Хамааты дайынының үезинде Ак-Шериг Россия Империязының күрүне тугу, а Кызыл-Шериг коммунистиг партияның чиңгир кызыл өңнүг тугунуң адаа-биле демисежип турган.
1917 чылдың революция соонда тургустунган ССРЭ-ниң составынга эң улуг девискээрни РСФСР – Россияның совет федеративтиг социалистиг республиказы ээлеп турган. РСФСР-ниң тугунуң солагай кыдыы көк өңнүг чиңге одуруглуг, а кол кезии чиңгир кызыл өңнүг болгаш солагай талазының үстүкү азыынга алдын-сарыг кадыыр-масканы чураан.
1988 чылдың октябрь 7-де Ленинград хоорайга демократтыг эвилелдиң кежигүннери митинг үезинде Россия Империязының үш өңнүг күрүне тугун бир дугаар көдүрген. Демократтыг шимчээшкинниң демдээн ол тук илередип турган.
1990 чылда делегей чергелиг шыдыраа чемпионады болган. ССРЭ-ниң болгаш делегейниң ийи тергиин шыдыраачылары удурланыкчылар кылдыр таваржы берген. Гарри Каспаров – Россияның үш өңнүг тугу, Анатолий Карпов – ССРЭ-ниң кызыл тугунуң демдээ-биле киришкен.
1991 чылдың август 22-де албан ёзузу-биле үш өңнүг тук - Россияның ыдык демдээ болур дээрзин РСФСР-ниң Дээди Чөвүлелиниң хуралынга шиитпирлээн. РФ-тиң Президентизи Борис Ельцин «Россия Федерациязының күрүне тугузунуң дугайында Дүрүмнү» 1993 чылдың декабрь 11-де бадылаан.
РФ-тиң Президентизи Владимир Путин «Россия Федерациязының күрүне тугунуң дугайында» Федералдыг конституция хоойлузунга 2000 чылдың декабрь 25-те ат салган.
Россияның Күрүне тугунуң хүнү деп байырлалды 1994 чылдың август 20-де РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы-биле тургускан.
Күрүне бүрүзүнүң ыдыктыг демдектеринде чуруктар-даа, өңнер-даа ханы уткалыг болур. Бистиң күрүневистиң үш өңүнүң тайылбыры мындыг: ак өң – амыр-тайбыңны, арыг, кем чок, тергиин чүүлдү, а көк өң – бүзүрел, шынчы болгаш доктаамал чүүлдү, кызыл өң – Ада-чурту дээш, үндүрген күчү-күштү, күш-шыдалды, мөзү-шынарны илередип турар.
Делегейниң чоннары шаг-шаандан тура сырый харылзаалыг чурттап чоруур болганда, культуразы, дыл-домаа, чүдүлге-сүзүү, төөгүзүнде дөмейзимээр чүүлдер турар. Ынчангаш туктарының өңнериниң ужур-утказы-даа дөмейлежи берип болур.
Элдептиг болгаш солун чижектерниң бирээзи сарыг шажын-биле холбашкан. Буддизмниң бурганнарының авыралдыг айызын дамчыдар Дженанг деп ёзулал бар. Чижээ, Ногаан Тарийги азы Ак Тарийги бурганның айыс ёзулалы дээш ышкаш. Ындыг номнал үезинде лама башкылар мынчаар чугаалап эгелээр: «Бурганың хаваандан ак өңнүг херел, аксындан көк өңнүг херел, чүрээнден кызыл өңнүг херел чырып үнгеш, силерниң мага-бодуңарже кирип айызаар». Бир эвес төөгүнү коптарып сонуургап көөр болза, Россия Империязының төвү Санкт-Петербург хоорайга бир дугар сарыг шажын хүрээзин 1909 чылда тудуп кылган. Россияның императору Николай II хаанның чөпшээрели, XⅠⅠⅠ дугаар Далай-Ламаның айызы-биле бурят камбы-лама Агван Доржиев хүрээни туттурган. Сарыг шажынның «Гунзэгойнэй дацан» деп ол хүрээ ам-даа ажылдап турар.
Үш чараш өңнүг күрүне туктуг Россия амгы үеде делегей чергелиг– буддизм, христианство, ислам деп үш шажынны күрүне деңнели-биле хүлээп тургусканын Ыдыктыг XⅠV-кү Далай-Лама Башкы сеткилинден магадап чугаалаан.
Рада Демчик.
