ТӨРЕЛ АЙМААВЫСТЫҢ ЧОРГААРАЛЫ
Чаавам биле акым дугайында бичии оолак шаамның бо сактыышкыннары “шимчээр-чурук” кинода ышкаш сагыжымда ам-даа чуруттунуп чоруур ийин. Ак-көк чечектерлиг аржыылы-биле бажының кап-кара дүгүн бөле баглавышаан, хемни кежир ушкан теректи кырлап, чаавамның кашпагайы кончуг маңнап эрте бээри; эмдик аътты эштери-биле черге чыттырып эзертээш, ооң кырынга акым олурупкаш, мөгдүрүп халдып чоруй баары карактарымга чамдыкта көстүп келгилээр. Оларның кайызының-даа эрес-капшагайын бичии оолчугаш бодум сонуургаанымдан сеткилимге ындыг сактыышкыннар артып калган боор оң.
Тыва Арат Республиканы ССРЭ-ге каттыштырган соонда, 1948-1950 чылдарда, Тыва автономнуг обласка колхозтарны хөйү-биле тургузуп эгелээн. Чаа-Хөл районнуң Ак-Туруг сумузунга араттарның “Улуг-Даг” мал-чер эштежилгезин 1949 чылда колхоз кылдыр эде организастаан. 1951 чылда ол колхозка “Ленин” деп атты тывыскан.
Ол үеде малчын араттарны сууржуң амыдырал-чуртталгаже шилчидип, колхозтарже киреринче албадап, оларның мал-маганын колхоз өнчүзү кылдыр хавырып турган. Өг-бүлелиг, мал-маганныг араттар колхозтарга кирер хөңнү чок, а бот-борзуң аныяк оолдар, уруглар сууржуң амыдыралды сонуургаар боорга, оларны колхозтарже киреринче элзедип турган. Чогум-на ынчан Ак-Туругнуң аныяктары:
Иде баскан, хүлүй баскан
“Ленин” колхоз Каралазы.
Иттиреңнээн, каттыраңнаан
Ирей-ашак чараш уруу
деп ырлажы берген чүве-дир.
Чаа тургустунган колхозтарга машина-техника аймаа база кээп эгелээн. Аныяктар ону аажок сонуургаар, тракториске азы чолаачыга өөренип алыксаар. Ындыгларның аразындан акым Хурагандай Моңгуш, ооң келир үеде өөнүң ээзи, уруг-дарыының авазы апаар орлан-эрес уруг Олчаакай Кончуковна оларны район төвү Чаа-Хөл суурда машина-трактор станциязынче колхозтуң мурнундан тракториске өөредип чоруткан. Кыска өөредилге курстарынга олар СТЗ-НАТИ марканың тракторун башкарып өөренип алганнар. Ооң соонда эш-өөрү-биле кады Ак-Туругнуң Улуг-Хову, Чиңге-Хову, Ооруг, Ак-Хем ховуларын чардырып, кур черлерге тарааның чаагай дүжүдүн тарып өстүрүп турганнар. Ынчангаш акым Хурагандай Суванович биле чаавам Олчаакай Кончуковна Моңгуштарны Ак-Туругнуң баштайгы трактористеринге хамаарыштырып болур.
Аныяктар 1953 чылда өг-бүле тутканнар. Оларның кудазын мүн-не шокар сактыр-ла ышкаш мен. Ак-Туруг суурнуң баарында арыгның кыдыын дургаар агып баткан Чаа-Хөл хемниң эрии шыкка бистиң ада-иевистиң аалы турган. Аңаа акым, чаавамның кудазы болган. Аалга аъттыг-чадаг хөй чон чыглып, байырлаан чүве.
Акым, чаавамның дун оглу Сергей 1954 чылда төрүттүнерге, алыс черле малчын араттарның ажы-төлү болгаш, олар мал ажылынче шилчээн. Олчаакай Кончуковна чаавам “Ленин” колхозтуң чаа тургустунган сүт-бараан фермазынга саанчылап, акым Хурагандай Суванович инек кадарчызынга ажылдай берген. Ол-ла хевээр олар мал-магандан чарылбааннар. Чаа-авам Олчаакай Кончуковна ажыл-ишке шалыпкын, кызымак болгаш, бодунга быжыглаан инектерин эки ажаап-тежээп, хөй сүттү саап ап, чүгле колхозтуң болгаш Чаа-Хөл районнуң эвес, харын-даа мырыңай Тыва областың мурнакчы саанчыларының санынче кирген. Бир катап “Шын” солунга Олчаакай чаавамның дугайында материал болгаш ооң чуруу үнүп кээрге, авам-ачам иелээ ону каш катап номчуп, ол солунну аптарага шыгжап алганы амга чедир сагыжымдан үнмээн.
Хурагандай Суванович биле Олчаакай Кончуковна Моңгуштар, оларның эш-өөрү малчыннар Суворов Дондупович биле Бады-Хува Арамзаевна Суван-оолдар, Кыспай-оол Дондупович биле Капа Эртинеевна Дондук-оолдар, Көк-кыс Иргитович Дамба дээш өске-даа ажыл-агыйжы кижилерниң кызымак ажылының түңнелинде “Ленин” колхоз миллионер ажыл-агый апарган.
1961 чылда бо колхозту дүжүргеш, “ҮТКА-25 чыл” совхозка каткан. Ону ол совхозтуң хой ажыл-агыйлыг салбыры кылдыр эде организастаан. 1963 чылда Хурагандай биле Олчаакай Моңгуштар төрүүр хой коданны хүлээп алганнар. Ол шагда малчын бүрүзү кадарган хоюндан каш хураган алыр, чүү хире дүк кыргып алыр дээш планнарлыг турган. Акым биле чаавам планын ажыр күүседип, коданында хоюндан хөй хураганны камгалап, хөй дүк кыргып алгаш, шаңнадып-мактадып, элээн хөй акшаны ажылдап, боттарының хууда малын база арбыдады азырап өстүрүп, ол шагныы-биле алырга, шору бай-шыдалдыг чурттап чордулар.
Малчын акым, чаавам 8 ажы-төлдү чаяап төрээш, азырап өстүрүп кагдылар. Оларның аразында Галина биле Ирина ийистер болган. Эң ылаңгыя кыжын суг болза, черниң черинде кыштаа Шолук-Ховуга, эмчи-домчудан ыракка кодан хойну хүндүс кадарбышаан, төрүүр хойну болгаш оларның хураганнарын аалга суггарып, чемгерип ажаавышаан, төрүүр четкен хойларны дүне хайгааравышаан, чаш болгаш элээди уруг-дарыын азырап, кижизидип-өстүрери – белен эвес ажыл. Чүгле орлан-эрес, шыдамык, кызымак кижилер берге ажылды кылып, хөй ажы-төлдү азырап өстүрүп шыдаар.
Тыва кижи малын азыраза, хырны-даа аштавас, экти-даа элевес дээри черле шын. ССРЭ буступ дүшкен, совхозтар сандараан ядаргай үеде эвээш-биче-даа болза, мал-маганныг кижилер ажы-төлүн, дөргүл-төрелин улуг дыка түретпейн барганнар. Хурагандай Суванович биле Олчаакай Кончуковна Моңгуштар база уруг-дарыынга, чоок кижилеринге эът, сүт берип, дузалажып турганнар. Хоочун малчыннар барык-ла 80 хар чоокшуладыр хууда мал ажылы тудуп чорааш, ону ажы-төлүнге дамчыдып берипкеннер.
Бо 2022 чылда Хурагандай Суванович – 90, Олчаакай Кончуковна 88 харлаар. Назы-хары оранчок дөгээн-даа болза, хөй ажы-төлүнүң аразында сагыш-сеткили чиик-сергек чурттап олурарлар. Узун назынныг болганын олар малчыннап чорааны-биле тайылбырлаар улус. Кылган ажылынга сеткили таарышкан кижи белен кырывыс деп олар санап чоруурлар.
Хоочун малчыннар Хурагандай биле Олчаакай Моңгуштар – бистиң төрел аймаавыстың чоргааралы.
Шаңгыр-оол СУВАҢ.
