Март 27-де Бүгү-делегейниң театр хүнүнге уткуштур

Тыва Национал театр­ның улуг режиссеру Марина Идам-биле "Шын" солунга болган чугаа.

– Коронавирус дээш хагдынган соон­да, байырлал хүнүн канчаан эрттирер силер?

– Чаңчыл езугаар март 27-де бот-боттарывыска болгаш эштеривис, өске хоорайларның театрларынга байыр чедирип, «капустник» деп оюн-баштак көргүзүг кылыр улус бис. Бо удаа­да берге байдалга таварышкаш, Тыва театрның хүнү март 25-те эрткен, 84 харлаан бис, шала муңгаранчыг болган. Көрүкчү-биле артист кижиниң аразында харылзаа турар, ол чокта куруг залга ойнаарга чиктиг-даа, солун эвес-даа бооп турар. Театр хүнүнде каш кижи чыглып келгеш эрттирбес аргавыс чок.

– Чаныңарда ам-даа ажыл­дап­ чоруур­ улуг артистер кымнар барыл?

– Россияның алдарлыг артизи, Тываның улустуң артизи Анна Оюновна Шириин-оол бистиң-биле үргүлчү харылзаа тудуп турар, Россияның улус­туң артизи Люндуп Солун-оол, театрже хүннүң-не келбейн турар-даа болза, үргүлчү долгажып азы бажыңынче барып турар бис.

Өгбелеривистен чаны­выс­та Александр Халарба­евич Салчак, Дыртык Бак-кыз­ович Монгуш бар, харааданчыг чүве, чоокта чаа Галина Түгер-ооловна Дүгержаа-биле байырлаштывыс, 93 харлыында өгбевис чок болду, ол чидириг база биске аарыш­кылыг болган, кончуг солун артистеривистиң бирээзи чораан.­ Дыка чаптанчыг чаңныг, сыртылааштарлыг кижи,бажыңынга чедип, шупту чажыт сеткил чок хөөрежир турган бис. Улуг артистеривис хар-назыны улгаткаш, чоруп турары, биске дыка аарышкылыг. Бистиң СТД — Тывада театр ажылдакчыларының эвилели хоо­чуннарывыска чүгле премьераларже чалаар эвес, хөмүрүнден бээр дуза кадып турар.

– Ам байдал мынчаан өскерлип кээр чүве болза, шаан­да дег теле-шии деп хевирже шилчип шыдаар силер бе?

– Көрүкчүлеривис чидирбези-биле видеода бижиткен шиилеривисти көргүзүп эгелээр бис. Театр хүнүнде «Деңгерлерниң айбычызын» «Тува24»  деп телеканалга кежээки үеде дамчыдар. Хөй шиилер интернетче үндүр салыр дээривиске, «авторнуң эргелери» дээш хоойлуга дүүш­пейн барып болур, ээзиниң негелдези бар, ону сагыыр ужурлуг бис. Ыяап-ла чөшпээрел алыр ужурлуг бис. Бо вирус чедип кээрин кым-даа манавайн турган болгаш, чүгле бисте эвес, бүдүн делегейде театрлар ол талазы-биле берге.

Дорт эфирге көргүзе­рин ам белеткеп турар бис, ынчалза-даа экрандан көөрге солун эвес, мен бодум сонуур­гавас кижи чордум. Хостуг үеде экрандан шии көөр бе, азы ном номчуур­ бе дээр болза, мен хуумда ном тудуп алыр-ла-дыр мен. Чоокта чаа Сюзанна  Ооржактың «Даң хаяазы мында шыпшың»» деп чаа шиизин көрүкчүлер көрүп четтигипкен, оон өске-даа пландан дашкаар ажылдарывыс бар: «Хары черде өпей ыры» деп Владимир Зуевтиң 2006 чылда-ла бижээн «Мамочки» деп шиизинче билеттер саттына берген турган, премьераже бичии-ле четтикпейн бардывыс. Бо хүннерде Сайдаш Монгуш чаа «Космонавтика хүнү» деп Евгений Унгардтың шиизин белеткээн, очулгазын  Салим Монгуш кылган.  Кежик Конзайның «Цыган» деп чаа шии­зи белен, Леонид Каң-оол  «Өгнүң хөөнү» деп чаштарга шиини база тургускан. Чаа шиилер көвүдеп турар,  ынчангаш чеже-даа режим чарлаан болза, театр боду ажылын соксатпаан, чаа премьера-биле көрүкчүлерни өөртүрүнге белен бис.

– Артистерниң кандыг солун, өске кижилер билбес чаңчылдары бар ирги?

– Чажыттар чогум хөй. Бүгү делегейде боор оң, чижээ холда тудуп алган ролюн оскунар болза – саазыннарны көдүрүп болбас, ыяап-ла кырынга ужазы-биле үстүргеш, ап болур. Оон башка «роль болдунмайн баар» деп демдек-тир — дээр артистер. Оон-даа өске чүүлдер бар, шии ийи ойнаар бөлүктүг боор, 2 дугаар составка улус  ойнаксавас, 1 дугаары күштүг деп санаар дээн чижектиг. Кижи бүрүзүнүң бүзүрээр чүүлдери аңгы. Сценаже бар чыдырыңда бир кижи орууңдан эртер болза – багай. Ону болдурбас. Чүге дизе  сцена биле артистиң кылып алган харылзаа­зын үзе шаапканы деп санаар.

– Совет үеде тыва театр дыка лото ойнаар деп дыңнаан мен. 

– Интернет тывылган соон­да ол чоорту чидип турар, ССРЭ-ниң политиктиг чырыдыышкын кичээлиниң орнунга таакпылаар­ өрээлге солун чугаа келген, театр­ның база бир чажыт чуртталгазы «курилка».  Ыглажып, ырлажып-даа болур, рольдарны база аңаа-ла сайгаржып-даа алыр. Режиссернуң тургузуп алган овур-хевиринче кыдыындан өскелер база эжинге дузалажып сүме кадарга, маргыш-даа туруп келир, театрның чуртталгазы дыка солун.

– «Театр Чылы» төнген, ол чыл дыка ажыктыг болган. Аай-дедир театрлар элээн­ шим­чээн, ам  гастрольдар туруптар бе?

– Шупту чүве планныг болгаш, үезинде бодунуң таваанче эглип кээр деп  идегээр мен. Май айда  биске федералдыг программа-биле Бурятияның Хоца Намсарев аттыг театры дыка шыырак шиилерни эккээр. Диңмиттиг шии "Полет. Бильчирская история" Братск ГЭС-тиң суунуң адаанче кирген чер дугайында. «Алдар 9 секунд» деп эштерин камгалаар дээш, маадырлыы-биле чок болган, далайга шериг эрттирип турган бурят оол дугайында дээш өске-даа шиилерни көөр бис. Сентябрь айда бис Бурятияже «Чавагазын салбактаңар», «Маугли», «Хары черде өпей ырын»  аппаар бис.

– Режиссер Марина Идам бичии тургаш, артист кыл­дыр ойнап, бажыңында көжегелерге  ­орааттынып алгаш, ырлап  турган бе?

– Сактырымга-ла, улус баштаар турган мен, рольдар үлээр: «Сен Д^, Артаньян болур сен, сен – Атос, сен – Портос» – дээш-ле.  Бодумну ырлавас  деп билир турган  мен.

– Тыва артистерни өске национал театрлар артистеринден чүү ылгап турарыл?

– Ылгалывыс улуг. Тывалар бодунуң дөзүнден ам-даа быжыг туттунуп алган турар, чер-иезинге чоок, кижи бүрүзү ыр­лаар, берген материалды дүрген билип алыр,  сеткили чаштар дег чаа чүүлдерни дораан сонуургап, сиңирип алыр. Кады ажылдаарга дыка эптиг бооп турар. Мактанмайн барып шыдавас мен, бодаарымга, тывалар төрүмелдинден талантылыг, өске сөөк артистер бичии-ле боттарының дөзүнден ырай берген, «орусчуй берген» дээр бе, өскерли берген ышкаш, тывалар дөзүн салбайн чоруур болгаш, солун бооп турар.  

– Эки турачылар дугайында шииге зал бүдүү  шүжүңейнип олурар, а артистер боттары ыглап турар бе?

– Репетиция үезин­де­ шии материалын сайгарып тур­да, баштайында-ла сеткили-биле ыглаар кижи ыглап алыр, каттырар черинге каттырып кааптар. Эки артист кижи ону техника аайы-биле эртип алыр, бир эвес шоолуг күштүг эвес артист болза, ролюн ойнап тургаш, катап-катап чурттап эртер, ол сагыш-сеткилинге-даа, угаан-медерелинге-даа берге болур,  ону канчаан эртип алыры репетициядан хамааржыр. 

– Театрның труппазы каш чыл болгаш-ла чаарттынар, ам каш чылда чаа доозукчулар?

– Бисте эр артистер эвээш бооп турар, ынчангаш Якутск хоо­райда «Арктический институт культуры»  база ында башкылар турар «Олонхо» театрының удуртукчузу сураглыг режиссер Андрей Саввич Борисов-биле дугуржулга кылган бис. Бо чайын 5 оолдарны шилип алгаш,  ынаар өөредип чортур деп.  Режиссер боду башкылаар.  Бис­тиң артистеривис «европейжи школага» өөредип турган, а эрткен күзүн  «Дириг Эпос» деп Алтай театрны дыка сонуургааш, бистиң культуравыс база бир тускай, оларга чоок боорга, режиссер биле тыва оолдарны өөредип алырын ынчан дугуржуп алган бис. 

Ынчангаш кыйгы салып тур мен. Бо чылдың 11 класс доо­зукчулары театрга келгеш, бижиттирип алгаш, белеткенир.  Чайын комиссия Якутскиден келгеш, шыырактарын шилип алгаш баар. Дооскаш,  дедир Тывага кээп ажылдаар. 17-21 харлыг оолдар. ЕГЭ-зинге орус дыл болгаш чогаалды дужаар экзамен шилип алыр  ужурлуг.

– Чай кадында редакцияже келген болгай силер, кандыг хөй херектер бүдүрүп турар Тыва национал театр? Бир көөрге аныяк драматургтар өөредилгези-даа чарлап алган турар силер.

– Чаа программалар кылып турар бис, хөй-ниитижи ажылывыста ажы-төлү хөй, чединмес өг-бүлелерге дуза кадары, инвалид уруглар, өскүс уруг­лар-биле ажыл дээш-ле хөй. Мен бодаарымга, бистер дег мынчаар ажылдап турар организациялар эвээш-даа ышкаш. Ийи чыл бурунгаар «Бодуң  шии­ни биживит» деп Эрик Норбу-биле бир проект кылган бис, драматургия сонуургаар улус чыып, ооң-биле Кежик Конзайның «Цыган» деп шиизи моон үнүп келген деп бодаар мен.  Кежик бодунуң чанынга шүлүк бижип турар аныяк­тарны чыып, чүгле интернетке таныжар улус­ту бот-боттары-биле таныштырган. Мен бодаарымга театрның чанында кижи билбес —  сонуур­гап кээр болза, чүү-даа болуп турар.  Бо берге үеде «Буддизмниң» эге билиг­лерин өөредир лекцияларны лама-башкылар чалааш, база кылыр деп турар бис. Социал  четки таварыштыр билип алгаш, чедип кээп болур.

– Тыва көрүкчү кандыгыл?

– Чаптанчыг. Шупту чүвени шын-на сеткили-биле хүлээп алыр. Бүзүрээчел. Бичии-ле чүвеге ыглап каап, каттырып каап турар. Дугланып алган кижи чок. Ховар, «Уникальнейшие зрители» дээр. Шииже удур киржи бээр, чугааланы бээр кижилер база бар.

– «Ыттар дугайында шииже ыглап алыр дээш» — деп барып турар көрүкчүлерниң чугаазын дыңнаан мен. Ол шии чүге читкенил?

– Кол киржикчивизис Айдың Бады-Сагаан өг-бүлезиниң аайы-биле көжүп чорупкан, чаа артист кииргеш, көргүзер бис.

Бис боттарывыс ыттар, диис­терни октаптарывыс бар,  улаштыр ажы-төлүвүс база каржы кижилер кылдыр өзүп турар. Шуут өлүрүп кааптар дээрге база дириг амытаннар ышкажыл. 

– Өске хоорайларда аңгы-аңгы театрлар хөй, чүге бисте «Аныяктар театры» азы «Эксперименталдыг» театрлар чок?

– Театр Чылында көвүдеп каан бис. Чадаананың театры муниципалдыг апарган. Хандагайтыда база, Бай-Хаакта база бар.

– "Ак куштуң ырызы" кажан бооп турар?

– Бир чылда ийи катап эртер, сөөлгү 6 дугаар конкурс 2020 чылда ноябрьда деп турган бис, ам чыла бээр боор 2021 чылче.

– «Ойнаттынмаан роль» деп конкурзуңар дыка солун. Ол бүтпээн күзелдерни салыпса?

– Бис бир чылда план езугаар 6 шии салыр ужурлуг бис. Бо конкурс артистерниң боттарын  өске талазындан көргүзер аргазы. Бис күрүне театры болгаш,  күзээнивис-ле салып шыдавас бис.

– Өске национал регионнарга болдунмас чүүл, шии­ден үзүндү: сцена кырынга адыгга таварышкаш, херээжен кижилер чанагаш  хөрээн көргүскени. Тывалар чаш уруг эмзирип турар ие кижини бичиизинден тура көөр болгаш, эмикти эпчоксунмайн, ханы утказын билип көөрү дыка солун.

– Ол дээрге, тоожу-дур. Саяна Сат биле Тана Хөвең-оол ол материалды тыпкаш, боттары  литературлуг дылдан сцена дылынче очулдурган. Дыка чараш, солун болган. Канчаар диттигипкен улус силер деп мага­даан бис, хая көрнүп алгаш ойнаар дээрге – шын эвес,  бижип кааны база ындыг болган, ол олчаан ойнап каан.

– Студентилер «Ни пуха ни пера» деп чугаалаар болгай, артистер сценаже үнер бетинде чүү дээрил?

– Холдарын тутчуп алгаш,  кезек ыытташпайн, өөрү «пурт» дээш көдүрүптер. 

#Шын