Интервью
2022 чылды "Бүгү-россияның чоннарының культуразының өнчү чылы" кылдыр чарлаан. Ынчангаш Тыва Үндезин культура төвүнүң ук чылга хамаарыштыр ажыл-агыйын чонга таныштырар деп шиитпирледивис.
Тыва Үндезин культура төвү ажыттынгандан бээр 10 чыл болуп турар. 2012 чылдың март 2-де ажыттынган болза, оон бээр ам 10 чыл эрткени бо.
Коллектив талантылыг аныяктардан тургустунган. Бодунуң адырында шылгараңгай, сонуургак кижилер ук төпте ажылдап чоруур. Ында специалистерден аңгыда, «Тыва» бөлүү, «Улуг-Хем» сеткүүлү дээш аңгы-аңгы адырлар бар.
📢Эртем ажылынче орук …
Тыва Үндезин культура төвүнүң директорунуң оралакчызы Меңги Ондар-биле ажыл-агый болгаш культура дугайында чугаалаштывыс.
– Эртемче орукту канчап шилип алган силер, Меңги Васильевна?
– Бир дугаар маңаа кээримге, Коңгар-оол Ондар мээң-биле чугаалашкан. «Ырлап билир сен бе?» – дээрге, «Чок» – деп харыылаан мен. «Ындыг болза, танцылап билир сен бе?» – дээрге, база «Чок» – дээн мен. Оон «Чонар-даштан чазанып, кандыг-ла-бир чүүл сиилбип билир сен бе?», «Шүлүк чогаадыр сен бе?» – дээн айтырыгларынга база-ла «Чок» деп харыы берген мен.
Оон Коңгар-оол Борисович мени «Эртемденнерниң тыва культура дугайында бижээн ажылдарын номчуп-номчуп меңээ тайылбырлап чугаалап берип турар сен» – деп даалга берди.
Тываның күрүне университединиң филология салбырын доозуп тургаш, диплом ажылынга «Тыва улустуң маадырлыг тоолдарында эр кижиниң овур-хевири» деп темалыг ажылды Мария Күжүгет башкының удуртулгазы-биле кылып турган мен. Ону кылып тургаш, Герман чоннуң маадырлыг тоолдары болгаш эпиктиг улуг тураскаалдары-биле деңнеп турган мен.
Коңгар-оол Борисович-биле ындыг чугаа болган соонда, шынап-ла, тыва культурага хамаарышкан айтырыгларны тып номчуп эгелээш, чоорту эртемге сонуургалым оттуп келген.
Ооң соонда эртем ажылын университетке башкым Мира Бавуу-Сюрюннуң удуртулгазы-биле ажылдап эгелээш, эрткен чылын аспирантураны доостум.
Эртемденниң оруун шилип алыйн деп чүве меңээ турбаан. Төпке ажылдап тургаш, чоорту эртем ажылынче кире бергеним ол. Төпке канчаар ажылдаар, чүнү кылыр ужурлуг бис дээн ышкаш дилээшкинге турган бис. Ынчангы дилээшкиннер мени эртем ажылынга эккелген.
📢Тыва төпте эртем килдизи …
– Кандыг-даа ажылды эртемге даянгаш кылыр. Бурунгу үеде кандыг турганыл дээш ылавылаар. Амгы үеде канчаар ажыглаар аргаларын дилээр. Эртем ажылдарын кылып бадыткаан соонда, чонга тарадыр ужурлуг бис. Сагыш-сеткил өнчүзүнүң объектилерин тодарадыр ажыл база дыка нарын. Ынчангаш эртем килдизин ажыдар ужурга таварыштывыс.
Ам бо үеде дарый шиитпирлээр ужурлуг айтырыг – информастыг технологиялар. Чүге дээрге эргиде аргаларны ажылга ажыглаары арай нарын апарган. Амгы шагның технологияларын ажыглаары дыка чугула. Ынчангаш ол талазы-биле тускай килдис биске турган болза дыка эки ийик. Аңаа ажылдаар ажылдакчылар чүгле информастыг технологиялар, менеджерлер, программистер эвес, а амгы үениң технологияларын эки билир болгаш боду чүнү-даа чогаадып кылып шыдаар улус херек.
Бистиң Тывада уттундура берген чаңчылдарывысты Моолдуң болгаш Кыдаттың девискээринде тывалар ам-даа сагып чоруур боор. Ол экспедицияларны кылыр чылдагааннары болза, уттундура берген чүүлдерни олардан көрүп алгаш, маңаа келгеш, шынап-ла, бистиң бе азы өске чоннарның чаңчылдарын үлегерлеп албаан бе дээш шинчилээр, сайгарар. Ону ылавылаар ужуру болза, чижээлээрге, Моолда тывалар тус черде моол чоннуң езулалдарын-даа үлегерлеп алган бооп болур. Ынчангаш шинчилеп, ылавылап алыры чугула. Бир эвес, шынап-ла, бистиң уттундурган чаңчылдарывыс, езулалдарывыс болур болза, Тывага нептередип эгелей бээр бис. Ханы уткалыг, чараш езулалдарывысты элээн көдүрүп алдывыс.
📢Маадырлыг тоолдар
– Эртем адын камгалап алган ажылыңарны чугаалап бээр силер бе?
– Тыва улустуң маадырлыг тоолдарын элээн хөй эртемденнер шинчилеп каапкан. Ылаңгыя аас чогаал талазындан. А дыл талазындан, оларның дылының онзагайын, ниитизи-биле дылын шинчилээн улуг ажылдар чок деп болур.
– Бистиң тыва чоннуң маадырлыг тоолдарында кандыг онзагай чүүлдер барыл?
– Кандыг-даа ажыл деңнелге үезинде чес-холазы көстүп кээр. Алтай, хакас, шоор чоннарның маадырлыг тоолдары-биле деңнээрге, тыва тоолдарның ылгалдыг чүүлдери бар. Чижээлээрге, маадырлыг тоолдарны ыдары. Тывалар болза кандыг-даа үделге чокка күүседип чораан. А алтайлар, шорлар, хакастар хөгжүм херекселинге үдедип алгаш ыдар. Якут эртемденниң бижип турары-биле алырга, тыва маадырлыг тоолдар дээрге тоолдарның бурунгу хевири болуп турар.
– Тоолчулар дугайында чугаалап бээр силер бе, Меңги Васильевна?
– Ону тускай салым-чаяанныглар ыдар. Биске уттундуруп бар чыткан чаңчыл. Ону катап хөгжүдер талазы-биле ажылды 2013 чылда эгелээнивис бо. Тыва Үндезин культура төвүнге «Тоол чылы» деп төлевилел кылгаш, ооң иштинге ажылдап, аңаа хамааржыр хемчеглерни чорудуп турдувус. Чылдың-на тоол ыдар мөөрейни эрттирери чаңчылчый берген. Ооң түңнелинде, Тываның уран чүүл колледжинден бурун аялга-биле ыдар Начын Салчакты тып алдывыс. Өске чоннарны көргеш, үлегерлеп өөрензин дээш, Начынны өске регионнарже база чорудуп турдувус. Эрткен чылын делегей чергелиг маадырлыг тоолдар ыдар мөөрейге дээди шаңналды чаалап алган.
Ол мөөрейге база бир хүндүткелдиг аалчывыс Киргизиядан келген тоолчу турган. Ол боду тоолду ыдар болгаш ооң дугайында шинчилел ажылы кылып турар доктор кижи. Тывалар бурун аян-биле маадырлыг тоолдарны ыдып турар-дыр дээрзин караа-биле көрген, кулаа-биле дыңнаан. А Начын болза үн бижидилгезинден Чанчы-Хөө өгбевис сугларның ыдып турганындан дыңнап тургаш өөренип алган. Солун болгаш чараш ажыл-дыр ийин. Начын амгы үеде Ак-Довурак хоорайда культура адырында ажылдап чоруур. Тус черде бөлгүмнерни, мастер класстарны эрттирип турар.
– Кандыг-бир эртемденге чаңгыс айтырыг салыр арга тургустунуп келген болза, кандыг айтырыг салыр силер?
– Александр Хроленко деп эртемден бар. Ол эртемден лингвофольклористика деп тускай дисциплинаны бадыткаан. Тывага лингвофольклористиканы сайзырадырының дугайында сүмелер, методтар, эртем ажылдакчыларының белеткээриниң дугайында айтырар ийик мен.
📢Культураның эң-не шыпшыы
– «Троя» деп кинога ынак мен деп бижииңерни номчудум. Чүге «Троя» ирги, Меңги Васильевна?
– Грек чон өскелерден ылгалдыг, онзагай чон. Ылаңгыя оларның мифтери, тоолчургу чугаалары, философиязы, чогаал уран чүүлү кайгамчык. Бурунгу грек культура бүдүн Европаның культуразының өзээн салган культура. Амы-хууда тыва культурадан аңгыда, грек чоннуң культуразының мөгейикчизи мен. Чамдыкта грек культураның сайзыралын көрүп олургаш, ол үениң мерген-угаанныгларын амгы үе-биле деңнээр чордум. Бодаарымга, ындыг мерген угаанныг, ол хире деңнелде улус ховар болгу дег. Иштики делегей, мөзү-бүдүш талазы-биле сайзыралдың кудулап бадар база бир эргилиишкини ирги бе? Ылаңгыя бо берге үеде бажыңдан ажылдаар, өөренир апаарга, ынчаар өөренип турар уруглардан чүнү манаар? Ынчангаш кижиниң иштики делегей, сагыш-сеткил культуразының сайзыралының эң-не шыпшыы Аристотель сугларның үези ол эвес ирги бе? Ол дээрге мээң бодумнуң хууда бодалдарым-дыр ийин.
📢Сайзырал болгаш төрээн дыл
– Тыва дылга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Өөредилге программаларында тыва культура дугайында чүүлдер көңгүс чок. Делегей чергелиг чоргааралывыс дээрге хөөмей болгай. Уруглар садтарынга, школаларга, ортумак болгаш дээди өөредилге черлеринге хөөмейни чүге өөредип болбас деп. Уругларны шуптузун хөөмейледи бербес болгай. Ону чүгле салым-чаяанныглар күүседир. Өөредилге черлеринге оода-ла хөөмей дугайында кичээлдер турар ужурлуг.
– Бо айтырыгга хамаарыштыр Тыва Үндезин культура төвүнүң өмүнээзинден кандыг санал киирип болур силер?
– Тус черлерниң өөредилге системазынче чаагай чаңчылдарны, тоол бөлгүмнерин киирген болза. Төрээн дылывыс дээрге-ле чаңчылчаан культуравыс-тыр ийин. Тыва чаңчылдарга дылдың дорт киржилгези – хөөмейде, тоолда. Ынчангаш оларны өөредилге программазынче киирер болза эки. Башкыларның билиин бедидер, тускай курстарны эрттирер эрге бисте бар.
– Тыва мультфильмнер кылыр ажылды база чорудуп эгелээн болгай силер?
– Ол талазы-биле ажылды кылырын эгезинде оралдажып, школалар, уруглар садтарынга мөөрейлер чарлап турдувус. Бо ажылдың нарын чүүлү – аңаа шыырак чурукчулар, аниматорлар, программистер херек. Кылыр күзел бар-даа болза, специалистер чок болганында шыдаваан бис.
📢Дагылгага паспорт дээш …
– «Россияның чоннарының культуразының өнчү чылында» чүнү кылып четтигиптиңер?
– Ийи-үш чыл бурунгаар-ла Владимир Путин бир-ле ужуражылгага ол дугайында чугаалап эгелей берген турган. Ынчангаш белеткел ажылдарын ынчан-на баш бурунгаар чорудуп эгелей берген бис. Күрүне чергелиг программаның дөзевилелин-даа кылдывыс. Эртем адырында болгаш культурада билдингир кижилерни төпке чыып, улуг чугааны кылып турдувус.
Дагылга дугайында материалды кылыры планда көрдүнген. «Россияның чоннарының сагыш-сеткил культуразының өнчүзү» деп даңзыже дагылганы киирер дээш улуг ажылды кылып чорудуп турар бис.
Чон бүрүзүнүң өскелерден ылгалдыг чаңчылдары бар боор. Культура бүрүзүнде тускай чаңчылдар ук даңзыже кирер. Россияның ол даңзызынче кирип алыры база белен эвес. Амгы үеде ол даңзыда тывадан объектилер чок. Документ-саавырны белеткээш чорударывыска, Москвада ону шиитпирлээр чөвүлел бар. Даңзыже кирер-кирбезиниң дугайында шиитпирни олар хүлээп алыр. Ооң соонда дагылга боду тускай паспорттуг болур. Дагылганы канчаар кылырының дугайында дүрүмнерни шуптузун ында айтып, бижип каан боор. Видео, үн бижидилгези, чуруктар дээш шупту материалдар паспорттуң иштинче кирип турар.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
