ТЫВА АРАТ РЕСПУБЛИКА-БИЛЕ ЧАЖЫТ ШЕВЕР ЧҮЛДҮМ

Ачам Чүлдүм Дагбаевич Монгуш 1921 чылдың он айның онда төрүттүнген. Тыва Арат Республика-биле чажыт, 100 харлаар турган.

Ачамга Тыва АССР-ниң президиуму (М.Мендүме) «Тыва АССР-ниң алдарлыг тудугжузу» деп бедик атты (1981 чылда, 60 харлыында) тывыскан. Ол “Күш-ажылдың хоочуну” (1982ч), “Социалистиг күш-ажыл­дың тиилекчизи” (1975 ч), «Ада-чурттуң Улуг дайынының 50 чыл байырлалының” (1995 ч) ме­­дальдарның эдилекчизи. Ачам Сүт-Хөл кожууннуң көдээ совединиң депутады (1969 ч), хөй-ниитижи, кожуунда чон аразында ады «Шевер Чүлдүм».

Ажы-төлүм чаш, аал-оран, мал-маган, ажыл-агый, хөй-ниити ажылы дээш маңнавас-ла черим чок, чай чок-ла чоруп турган үемде, бижиттинер турган болзумза (40 хардан ыңай бижиттине берген мен), хөөкүй ачамдан хөйнү билип алыр турганымны сөөлүнде билгеш, дыка хомудаан мен.

Кызыл хоорайга аар-саар чоруктарывыс кылып алгаш, чанып чорупкан бис. Ол 1983 чылдың күскү айы чүве. Чадаана биле Теве-Хая аразынга халдып орувуста ачам «Машинаңар маңаа тургузуптуңарам, уругларым» – дээрге доктаап турупкан бис. Уругларым ачазы термоста изиг шай, аъш-чем аймаа эккелди. Таарыштыр олурупкаш, шайны изии-биле ачамга сунарывыс­ка чер-делегейинче чалбарып чашкаш, төрээн чер-чуртун таныштырып, сактыышкыннарын төөгүп берген. Ону дыңнаан шаам-биле бижидим.

– Дуу ол көстүп турар кызылдыр өңнүг арыгны Кызыл-Чыраа дээр. Мээң төк кээп дүшкен черим ол-дур, уругларым.

Шынап-ла дең-дески, кызылзымаар, шыргай, чараш арыг бис­­тен 2 км хире ырак черде болду.

– Төөгүнү чугаалап каар апаар.­ Аалдар көшкүлеп чоруй барганда күзегге чүгле авам суг арткан. Авам улуг хырынныг, чии­гээр хүнү чоокшулаан. Хеймер оглу мени божууру ол.

Улаштыр авазындан дыңнаан төөгүзүн чугаалап берди.

Бир-ле хүн «ак орустар» деп ок-моңгулуг, селемелиг, аъттыг улустар халдып келгеш, орустап алгырып, оданып, өг иштин бир кылдыр чиндип, тоймаглааш, үне халышканнар. Даштыгаа ыяш чарып турган ачазын шашкылап, теп-теп, холдарындан хүлээш, хендир-биле кожуп алгаш, аъттарын мунупкаш ыңай-ла болганнар.

Ачазы элээн алгырып, маңнап чорааш, барып ужарга, сөөртүп алгаш чорупканнар. 12 харлыг угбазы, 8 харлыг акызы соондан ыглап-сыктап халчырга чыттыр кымчыгылапкан. Ачазы олчаан сураг барган.

Ийи хире хонганда ийи тей аразынга угбазы, акызы хоюн кадарып чорааш, канчангаш-ла көөрге, ыттар кижи бажы былаа­жып чип турганнар. Угбазы хенертен хөлчокка алгырып ыглапкаш дуңмазынче: «Ачамның мурнуку ийи улуг диштерин танып кааптым, че чоруулу» – дээш, дуңмазын чедипкеш, ыы-сыылыг чадырынче маңнажыпканнар.

Ачазының бажын «ак орус­тар» ийи тей артынга селеме-биле одура шаапканы билдинген, мөчүзү тывылбаан. Бичии уруг­лар өөнге ыы-сыылыг халчып кээрге ачазының чаңгыс борбак кады төрээн дуңмазы Бүрбү чедип келген орган. Аныяк оол аңгадап, девидеп, тейлер аразынче дилеп кылаштаар дээрге чаавазы ынатпаан. «Эртен чырыкта болгай аан» – дээн.

Эртенинде база аъттыг үш «ак орустар» дээр улузу келгеш, орустап оданып, чадырны чиндип туруп бээрге, Бүрбү «Соксаңар» дээн хевирлиг, орус­тап алгырарга, оолче халдай бергеннер. Шыы­рак оол тутчуп шаанга кирген. Оолдуң бажынче боо ужазы-биле тудускан. Барып ужарга холундан хулээш, Чадаанаже углай сөөртүп алгаш барганнар.

Авазы ээн чадырга чуржузун, ажы-төлүн, ашаан кээргеп ыглап-сыктап олурда эъди аарый берген. Шору апарган кыс уруу от-көс салып, шай хайындырып турда, бичии дуңмазы ыяш чарып, кии­рип оттулуп берип турда, орунунга чыткан авазы каш алгырган соонда, чаш төлдүң чидиг алгызы үнген. 12 харлыг Чажытмаа коргуп, девидээнинден карактарындан чаш саарлып турган. Бичии Күдер аңгадап калган, караан хере көрүп алган турган.

Ава черле белеткенип турган болгаш оглунуң хирнин боду «аайлап» аңгылап шарааш, чанынга каап алган. Уруг сыртыы аас-кежик болуп боду-ла «чаларай» берген. Уруунга шилге соок суг куттургаш, иштинге салып алгаш шагзырааш удуй берген. Өпеяаның алгызындан оттуп келген. Уруглары чадыр иштин чылдыр одап, быдаа тип алган олурганнар. Уругларын кээргеп, карааның чажын чажырып, эмиг сүдү тыртыла бээринден коргумзурап олурган.

Уругларының эрестиг-кежээзин мактап, уруунуң кудуп берген шайын ижерге амданыы хөлчок. Хеймер чаа төрүттүнген оглунче көөрге, кызылзымаар арынныг, шевергинзимээр оол чыткан.

«Хеймерээмни Чүлдүм деп адап алыр мен. Чүлдүм – бедик мөзү-бүдүштүг кижи дээр болгай деп бодап орган. Чиигээш, 4-5 хонуп чорда, дүне када хенертен ыды ээре берген. Ам база «ак орустар» эвеспе бе деп аажок корга бергеннер. Эжик ажыдып, ийи кижи кирип келирге авазы танып каапкаш, амырап ыглай берген. Ак-Даштан даайы биле Хаакпанак Сарыглар дуңмазы болган. Иешкилерниң берге байдалын дыңнааш, көжүрүп алыр дээш келгенин чугаалаан­нар. Чадырын каггаш чоруп тура, авазы ашаан, чуржузун, өлүрүкчү «ак орустарга» базындырганын сактып, хөңнү баксырап, чүдүртүнүп тургаш бүдүү ыглап-ла турган.

Чуржузунуң мөчүзү Чадаа­наның Тос-Белдир чоогунга тывылган деп даайы чугаалаарга баары саргып чораан.

Чаш Чүлдүмнү тыва кавайга чылыдыр ораагаш, аъттың бир талазынга үңгергеш, бир талазынче барба-савазын үңгерип алгаш, даайы мунуп алган. Өскелери ийи аътка үлештир олургулапкан. Чаа божаан иени чааш чаваага олурткаш, имир кежээ хар быскаңнап чаап турда, Хемчикти адактап кешкеш, Ак-Даш суурга дүн агарып чырып орда чедип келгеннер.

Ачам ону чугаалап олурда мээң эът-кежим шыырныгып, караамдан чаш сыстып бадып турган. Ачамның чаактарындан чаштар бадып турарын көргеш, кээр­гээш кужактап алган мен. Хөөкүй ачамны, түрээн иешкилерни бодап келгеш хөйнү бодадым…

📢АЧАМНЫҢ ЧАШ ЧЫЛДАРЫ

Чаш чылдарын Чүлдүм дээр оол Ак-Даш суурга ойнап, хөглеп, өөренип эрттирген. Орлан, кашпагай, туттунгур-кактынгыр, үези-даа, бичии-даа, улуг-даа оолдарга белен дүжүп бербес, чүреккир төл кылдыр өзүп орган. Беш-алды харлыында-ла чугажак токпактарны чара шапкылааш, каът бажыңнар ышкаш «тудуп үндүрүптер». Бичии доңгураа-биле бир-ле чараш дүрзүнү чазай кааптар. Өшкү, хой кадарарда хойтпаан, курудун, быжырган далганын хүнезиненипкеш ырлап үнүптер, улус аажок чаптаар. 11-12 хар үезинде улуг оолдар-биле чыраа кажааны өрүжүп тутчур турган. Хураганнарга чаш, өл анай-хаак талдары-биле бичии кажаажыгаш тудуп бээрге, улус шеверин чаптап ханмас. Ынак авазындан 12 харлыында чарылгаш, муңгарааш чем ижип чадап, көгүдүүшкүн-биле чемненип турган. Авазы ыжык аарыындан «бурганнаан». Ол үеде улуг угбазы Чажытмаа уруг-дарыг­лыг, өглүг-баштыг Кара-Чыраа (Киров) суурга чурттап тургаш Күдер биле Чүлдүм дуңмаларын бодунга ап алган. Ачам Кара-Чырааның (Киров) 8 чыл школазын доозуп алган. Ачамны аныяандан «Куу Чүлдүм» деп шолалаар турган. Арны чырык куу, дыдыраш кара баштыг, дүккүр кирбиктерлиг, калбак хаайлыг узун оол 15-16 харлыында-ла улуг шевер бызанчылар-биле тудуглар, бажыңнар тудуп эгелээн.

18 харлыында Кызыл хоорай­ның көдээ ажыл-агый өөредилге чериниң аграрлыг салбырынче дужаап кирип алгаш, бир чыл хире өөренип чорааш аарый берген. Туберкулезтуң эге чадазынга дегдирген дээш, эмчилер кончуг шыңгыы эмнээш, Балгазын санаториязынга бир чыл чартык эмнеткеш, шуут кадык кылдыр сегип, үндүр бижиткен. Оон чанып келгеш, база-ла тудуг бригадазынче биеэги бызаңчылар-биле ажылдап эгелээн.

Ачамның кады ажылдап чораан эштери Былдакпан Монгуш, Дүңдерик Монгуш, Херел-оол Ондар, Хунажык Сарыглар, Монгуш Шилов, Кодур-оол Ондар дээр бызаңчылар-биле Сүт-Хөлдүң хөй-хөй албан организацияларын, школаларны, Культура бажыңы, райПО, эмнелге дээш хөйнү тутканнар. Ачам пилорама эргелекчилеп база турган. Ол шагда садыг-наймакка бажың ишти (мебель аймаа) чок турган. Уругларын өглээр дээн дилеглиг чонга шкаф, аптара, чем шкафтары, стол, сандай дээш дыка чараш, быжыг кылдыр чазап берип турган. Мени өглээрде ачам бүрүнү-биле бажың иштин чазааш, эмгелээш өглеп каан. Ооң шеверин чон кайгаар чүве ийин. Каңнакчы база болгаш хүл-узар, хүл-тыртар, кыскаш, демир-суугу шуптузу-биле эмгелеп берген.

Ынак ававыс даараныр, иштенир, амданныг чем кылыр, арыг-силиг чораан. Инек, бызаа, өшкү-хой соондан халып турда кашпагайы кайгамчык. Каткыжызы халаптыг, ырлаары дыка чараш ыяңгылыг. Мени өглеп тургаш дыка чараш шокарлыг торгу-биле дус, шай хаптары даа­рааш, белекке бээрге дыка чор­гаарланып, амырап турар мен.

📢АВАМ, АЧАМНЫҢ ТАНЫШКАНЫ

Ийи метр хире узун, доңгайып алгаш кылаштаар улуг өгбевис Узун Кечил дээрзи татар омактыг дулгуяк арткан ие херээжен-биле салымын кадып чурттай берген. Ол ие бир оол, ийи кыстыг, уруг­ларының чаражы хөлчок дээр. Улуг уруунуң ады Чылбак-кыс Көк-Ооргаевна Ооржак – ол болза бистиң ынак ававыс, Маа­дыр ие медальдың эдилекчизи.

Куу Чүлдүм калчан шилги чараш аъдын мунуп алгаш, ойтулаашче чорупкан. Ойтулаашка аныяк оолдар, кыстар одаг салып алган долгандыр туруп алган каргыраалап, хөөмейлеп, сыгыртып, кожамыктап, уруглардан оюн эреп, уруглар база-ла дудак чок кожамыкка удур ойзу-кыйзы харыылап, бот-боттарынче кайгажып, иткилежип, хөглеп хөлчок-ла турганнар:

Он-на бештиң айдыңында

Ортулукка чыглыылыңар.

Орай-кежээ чеде бергеш,

Ойтулааштап ойнаалыңар!

Озалдап келген аъттыг уруг­лар, оолдар чыылганнарның артында аъттарының кырында хей-аът кире берген кожамыкка улажып, хөглеп, аай-дедир чортуп турганнар. Чүлдүм кезек турган уругларны кайгап сонуур­гап тургаш ийи узун шилгедек чараш уруг­лар көрүп турда, ак аът мунган ак шырайлыг, кыдырык, дүккүр карактарлыг, узун кара чаштыг уруг аъдындан дүшкеш, демги ийи чараш узун уруглар-биле каттыржып чугаалажы берген. Чүлдүм чаа келген уругну сонуур­гай берген. Уруглардан арай чолдак, долу мага-боттуг, кырлаң думчуктуг уругну кайгап туруп бээрге, уруг удур кайгап, девидеп, ыядыксап, арнын чеңи-биле чажырып турары илдең болган. Аныяктар аскак-кадайлап, декей-оолап, оолдар бызаанчыга ойнап бээрге караңгылааже ойнааш, чоорту ийилеп, үштеп, дөртеп чанып эгелээннер. Чүлдүм сонуур­гаан чараш кызының чанынга келгеш мендилежип, ат-сывын айтырып, элээн­ хөөрешкеннер. Үдеп каарын уругдан дилээш, аъттарын мунупкаш чорупканнар. Уруг адын Чылбак-кыс дээн. Соңгу адазын, авазын база чугаа­лаан. Демги ийи узун чараш уруг­лар соңгу адазының уруглары, чаңгыс өгнүң уруглары угбашкылар болганын чажырбаан. Чугаакыр, чаптанчыг уругну көөрге өске сөөк уруглар-биле дөмей болган. Ооң соонда оолдуң сеткилинге кирген кыс сагыжындан ыравастаан.

Чуртталганың аар-берге орук­­­тарын эртип, чүктеп чо­рааш 10 ажы-төлдү чаяап бода­раткан. Дөрт ажы-төлү кара ча­жындан улаанут (корь), быжар-думаа (оспа) аарыгларындан чок болганнар. Арткан алды ажы-төлүн эртем-билиг чедирип, өглеп-баштап чурттап чораан. Дөрт уруглары аныяк ажылчын назынында-ла аарыг-аржыктан, озал-ондактан бурганнааннар. Авам, ачам амыдыралынга онааш­кан берге ажыг-шүжүгнү, аар чүъктү чүктеп, хөй ажы-төлүн оскунуп шыдажып чурттап чорааннар. Улуг аарыглардан авам хөөкүй 72 харлыында, ачам 78 харлыында дедир келбес өртемчейже чорупканы дыка кээргенчиг, хомуданчыг.

Амгы үеде ийи ажы-төлү, бистер – дуңмам Май-оол-биле арткан бис (Абакан хоорайда чурттап чоруур уролог-эмчи). Амыдыралывыс уламчылап чурттап чор бис.

Раиса ХОВАЛЫГ,

РФ-тиң кадык камгалалының тергиини, ТР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Сүт-Хөл кожууннуң хүндүлүг хамаатызы.