ТЫВА БИЖИКТИҢ БАШТАЙГЫ БАЗЫМНАРЫ

Тываның үндезин үжүк-бижии чок чораанының уржуу-биле эрги тыва албан бижиктерин (амы-хуунуң чагаа­ларын болгаш өске-даа чүүлдерни) бижииринге моол үжүк-бижикти ажыг­лап чораан. Ооң хараазы-биле тывага бижик билир кижиниң саны кончуг эвээш турган.

Тывага улусчу революция тии­лээш, 1921 чылда тускай күрүне болуп тургустунганындан эге­лээш, тыва дылынга таарыштыр чаа үжүктү чогаадып, үндезин дыл, бижикти сайзырадыр айтырыг чидии-биле негеттинип келген. Тываның күрүне шыгжамырында (архивинде) моол дыл кырында тыва документилер хөй бооп турар.

Баштайгы тыва ном 1923 чылда орус үжүктер-биле парлаттынган. Ол номнуң дугайында, тыва бижиктиң баштайгы чогаадыкчызы Моңгуш Лопсаң-Чиңмит 1929 чылда чаа тыва алфавит дугайында бодунуң ажылынга мынча деп бижээн: «…орус алфавитти тыва дылга чаа алфавит кылдыр ол­чаан ажыглаар болза, тыва үндезин дыл алтай, делег чугаа ышкаш, аялгалыг дыңналып турар. Ынчангаш тыва дыл, кедизинде барып, чемдик дыл болу бээр хире». Ол үеде Моңгуш Лопсан-Чиңмит тыва дылга кандыг алфавит тааржырын өөренип шинчилеп турган. Ол улуг шинчилел ажылының түңнелинде барыын Европа улустарының ажыг­лап турар латин алфавитти кол үндезин кылып, тыва дылга тааржыр алфавитти ийи кезек ном кылдыр чогаадып кылган, ол номунуң ийигизин 1929 чылдың сес айда дооскан. Лопсаң-Чиңмиттиң тыва дылдың үндезин бижиктиң алфавитти чогаатканы эртем ажылының барымдаазы архив фондузунда моол дыл кырында шыгжаттынып чыдар. Оларның кашты силерге сонуургадып көрээли.

1929 чылдың 4 айның 25-те үнген «Үнен» («Шын») солунда: «…Чөөн-Хемчик кожууннуң Моңгуш Лопсаң-Чиңмитти тыва үжүктү чаа­зы-биле чогаадып кылыры-биле соңгуп томуйлады…» деп бижээн.

База-ла Моңгуш Лопсаң-Чиңмиттиң Тыва Арат Респуб­ликаның Чазаанга чагаа­зын бараалгадыр-дыр бис. Ук чагаа Тыва Республиканың Национал архивиниң 144 фондузунуң 179 дугаарлыг херектиң 103-105 арыннарында кадагалаттынган:

1929 чылдың август 16-да.

Өршээлдиг чырык Чазаамның черинге

Бо айның 16-ның хүнүнде чазак черинден № 228 бижик-биле мени үжүк дуга­йында Ленинград хоорайже чорудары-биле далаштыг кыйгырткан дугайында мөгейип бодаарымга, ам мээң-биле ужуражып чугаалашса-даа, мээң ол үжүүмнүң ужурун тайылбырлап бижээним ийиги дептеримден артык, онза шынарлыг чүвем менде орта чок чүве төлээде, Поппе олар-биле бодум-биле ужуражырым ийикпе дептерим ужуражыры ийиниң бичии-даа ылгалы чок, бир дөмей шынарлыг. Черле ол ийиги дептеримни эртемденнерге болгаадып болур, болбазын хынадыры-биле бижээ­нимден өске, ол ыяап-ла болур чүве деп бодап биживээн болган ужурумда, ону болур, болбазын хынап көргеш, бадылаар бе, бадылавас бе, кандыг-даа болур болза, ол ийи дептер-биле болганым ол. Ындыг болганда, мээң бодумнуң Ленинградче чоруурумнуң шүүдели биче дептеримни чедирзе-ле чогуур боор дээримден аңгыда, мээң бодум энир чылын аарааным соонда иштимге эмге доктаап, аал оранымга дыш турарымга кадык ышкаш көстүп чоруп турзумза-даа, ырак черже орук чоруп, аъш-чемни изиг, соокка чип чоруп шыдавас апарган кижи мен. Бо ужурумну үндүрүп бижидим, мону.

Эргим өршээлдиг чырык чазаамның черинге чорудуп айыткаарымга мени буруу шаап көрбес боор, мону болгаап көргеш, өршээл көргүзүп чөпшээрээр боор деп шуут идегеп бодап мону өргүдум.

Тыва арат улустуң тос дугаар чылдың сес айның он алдыда.

Тываның национал бижиин чогаадып тургузарынга эртем талазы-биле дузаламчы көргүзер дуга­йында Тываның Араттың Революстуг намының Төп Комитеди 1930 чылда ВКП (б) ТК-га чагаа бижээн.

«…Тыва улус үр чылдарның дургузунда даштыкының (манчы-кыдаттың болгаш орустуң) эжелекчилерниң база иштикиниң феодал-теократтарының аар-берге дарлалының адаанга чораан. Ол аар-берге дарлал чурттуң ажыл-агыйының база культуразының хөгжүлдезинге моондактаан. Бүдүүлүктүң хараазы-биле бистиң чуртувустуң культуразының болгаш ажыл-агыйының деңнели аажок хожудаңгай бооп турар. Орус болгаш моол бижик билир кижилер чурттуң бүгү чурттакчы чонунуң чүгле 1,5 хуузу. Школа тудуу бисте чаа-ла эгелеп турар. Үлетпүрүвүс чок. Улус ажыл-агыйының үндезини – көжүп одарладыр мал ажылы.

Тыва Арат Республика бодунуң туруп келгениниң дургузунда ССРЭ-ниң дузаламчызы-биле чурттуң политиктиг болгаш экономиктиг күчүзүн, ооң тускай догуннаашкынын болгаш хамаарышпас чоруун быжыг­лаар талазы-биле улуг чедииш­киннерни чедип алган.

Тываның капиталистиг эвес оруктап хөгжүлдезин херек кырынга боттандырары-биле холбашкан онза улуг болгаш нарын айтырыг Араттың Революстуг намының мурнунга туруп келген болгаш турбу­шаан турар. Ындыг-даа болза, ол сорулга мырыңай сөөлгү үеге чедир Араттың Революстуг намының ажыл-чорудулгазының төп өзээ болбайн турган, чүге дизе, феодал-бай болгаш өске дарлакчы аңгыларның эрге-ажыын камгалаан барыын үзелдиг идегеттер чурттуң капиталистиг эвес орукче революсчу ёзу-биле чаартындыр тургустунарынга бүгү-ле аргалар-биле моондактап турганнар» деп ында бижээн.

Араттың Революстуг Намының VIII съездизи байдалды барымдаа­лап көргеш, үндезини ССРЭ-ниң тюрк улустарынга шиңгээттинген латинчиткен чаа-тюрк үжүктүг бооп турар тыва бижикти чогаадырының херээнге дузалаары дээш ВКП (б) ТК-га дилег кылырын ТАРН-ның Төп Комитединге дааскан, чүге дээрге тыва дыл тюрк дылдар-биле колдуунда дөмей бооп турар. Бижикти чедиишкинниг чогаадып, ону нептередири-биле холбашкан ажылды ССРЭ-ниң шуут удуртукчу дузазы чокка чорудары херек кырынга биске күүсеттинмес бооп турар, ынчаарга ол ажыл бодунуң чайлаш чок күүсеттинерин негеп турар. Дыл айтырыын кандыг-даа янзы-бүрү шиитпирлээринче кириптер дээрге, Тывада кандыг-даа аргалар чок. Ынчангаш ВКП (б) ТК-ның талазындан бо ажылга дузалаарын ТАРН ТК дилеп тур.

Тыва бижикти чогаадып кылыр талазы-биле бүтү ажылды ол дугайында чогуур кижи күжүн (эртемденнерни) тускайлап тургус­каш, ССРЭ-ниң эртемниң болгаш дыл шинчилелдиң чогуур организациялары боттарынга алыры күзенчиг-дир. Чаа бижик талазы-биле ном үндүрелгезин, өөредилге материалдарын парлап үндүрерин база баштайгы башкы кадрларны белеткээрин ол организациялар боттарынга алыры кончуг күзенчиг-дир» — дээн.

Ам 1930 чылдың 6 айның 28 хүнүнде үнген доктаалын бараалгадыр-дыр бис.

Тыва бижикке шилчиир дугайының Чазак чериниң док­таалы

1930 чылдың 6 айның 28-тиң хүнүнде чазактың чериниң 60 дугаар хуралының доктаалының аайы-биле шупту-ла төп болгаш оран чурттуң кожуун сумуларның хирелиг албан черлериниң кандыг-даа ажыл херээн боттарының дыл бижиинге бо 1931 чылдың 5 айның беттинде бүрүнү-биле шилчидер дээн сорулганы күүседир дугайында чазактың черинден доктааткан.

1930 чылдың августуң 14-те ТАРН ТК-ның Политбюрозу НИАНКП-ниң (Национал-колониал айтырыг талазы-биле эртем-шинчилел ассоциациязы) эртем экспедициязының Тывага чоруткан шинчилел ажылының баштайгы түңнелдериниң дугайында ол экспедицияның начальниги эш Покровскийниң илеткелин дыңнап, резолюция хүлээп алган.

Ол резолюцияда ТК-ның бижээни болза: «Арат массаларның культурлуг деңнелин көдүреринге улуг ужур-дузалыг улуг ажылды экспедиция чорутканын Политбюро демдег­леп тур. Экспедиция чурттуң экономказын тодаргайлап шинчилээринге үндезинни салган-дыр».

Тывага 1930 чылда экспе­децияның чоруткан ажылы­ның дугайында илеткелди ТАРН-ның ТК-зы дыңнааш, моон соңгаар кандыг ажылдарны, чугула хемчеглерни ап чорударын аңаа хүлээп алган резолюцияда тодаргай айтып бижээн. Культура талазы-биле бөлгүмүнүң ажылын демдеглээш, резолюцияда бижээни болза: «Чаа бижикти нептередириниң литературлуг дылдың чаа терминологиязын тургузарының талазы-биле моон соңгааргы ажылдарны чорудуп, Тываның ном үндүрер чериниң база солун үндүрулгезиниң ажылынга, дылдың фонетиказын болгаш грамматиказын улам ыңай хынап көөрүнүң ажылынга киржири-биле экспедицияның кежигүнү, НИАНКП-ның лингвис­тиг комиссиязының секретары эш А.А. Пальмбахты Кызылга бир чыл арттырарын ажыктыг деп санаар.

Кожуун бүрүзүнге бижик комиссарын томуйлап, чурттакчы чонну бижикке шуптузун өөредир талазы-биле ажылды организас­таары дээш бүгү харыысалганы аңаа хүлээдирин Төп Комитеттиң секретариадынга дагзыр.

Албан-хаакчыларны бижикке өөреди­риниң бөлгүмнерин, суму удуртукчуларын өөредириниң бедиткен бөлгүмнерин кожуун­нар төптеринге бо чылдың сентябрь 1-ден орай эвесте бижик талазы-биле комиссарлар организастаар.

Чурттакчы чоннуң болгаш школа­чыларның массалыг номнарга, өөредилге херек­селдеринге негелдезин чоокку чартык чылда хандырар дээш бүгү хемчеглерни алырын Тываның күрүнениң ном үндүрер чериниң ажылын үзүктелиишкин чокка хандырар төлээде, типографияның дериг-херексел, ажылчын күжү база оран-сава-биле хандырылгазын ылап көөр. Типографияны болгаш солуннарны мергежилдиг кадрлар-биле хандырып, ол кадрларны белеткээр сорулганы боттандырарда эш Пальмбахтың удуртулгазы-биле тускай курстарны организастаарын ажыктыг деп санаар» дээн.

Оон аңгыда ном үндүрер черниң чоокку үеде парлаар продукциязы колдуунда очулга болганын барымдаалааш, Эртем комитединиң чанынга очулдурукчуларның бөлүүн тургузарын, литератураны болгаш солуннарны номчукчу арат-массага дүрген чедирер сорулга-биле тарадылга четкизин орагизастаа­рын, ооң ажылынга дуза чедирер төлээде, аңаа почтаның, кооперацияның, чер-черде пионер болгаш революсчу аныяктар организацияларының, номчулга өглериниң, кызыл булуңнарның, бижик билбес чорукту узуткаар ниитилелдиң үүрлериниң киржилгезин улгаттырарын, чурттуң бүгү культурлуг күжүн даңзылаарының учёт столун Культура яамызының чанынга организастаарын, ол ышкаш башкы кадрларның билиин бедидер сорулга-биле чайгы курстарны чорударын, башкыларны хөйү-биле белткээринче улуг кичээн­гейни салырын ол резолюцияда бижээн.

Ам силерге 1932 чылдың 7 айның 16 хүнүнде «Шын» солунга үнген доктаалды бараалгадыр-дыр бис:

1932 чылдың июль айның 5-тиң хүнүнде ТАР Мин. Чөвүле­линиң хуралының док­таалы.

Тываның бижии 2 чыл болга­нының дугайы, ооң чедиишкинин болгаш моон соңгаар чорудар дугайын дыңнааш, ТАР Министирлериниң чөвүлелиниң демдеглээ­ни болза:

Оранны капиталистиг эвес – социалистиг оруктап хөгжүдерде, кончуг революстуг чемзек болур Тываның үндезин бижии бо 2 чылдың эччизинде, кончуг делгереп, арат хөйнүң 40 ажыг хуузу бодунуң үндезин дылының кырында бижиктиг болган болгаш «Шын» солуннуң саны 4000 четкен, араткоррларны кончуг көдүрүп, парлалганың үндүрген номунуң шынары улам-на хөгжүп, 70 санныг номну бо аразында үндүрген, база өске чедиишкиннер бар.

Бо бижик болгаш күрүнениң парлал­газының ажылынга эрес­тиг, бодунуң идепкейлиин шыны-биле салып келген арат хөйге неп­тередирин кончуг оралдашкан, бо доктаалдың адаанда айыткан эштерге шаңналга белек-биле ТАР Мин. Чөвүлели доктаатканы болза:

1. Бижик, «Шын» солунну болгаш күрпарлалга Тыва дылының кырыңга үнзүн дээш, дүн-хүн чок ажылдап келген бижиктиң кол башкызы эш Пальмбахка ТАР-ның Кызыл орденин тыпсып бээр.
2. Тываның үндезин дылы тывылгандан бээр кончуг киржип, ол бижикти арат хөйнүң аразыңга кончуг эрестии-биле нептереткен болгаш удуртуп баштаан эш Токага ТАР-ның Кызыл орденин тыпсып бээрин доктааткан.
3. Тыва бижикти нептередип, кончуг нарын сөстерни чогаадып, ону удуртуп берген эш Танчайга ТАР-ның Кызыл орденин бээрин доктаатты.
4. Эш Хөвеңмей, Шыы­рап, Тыва бижикти эрестиг өөренип, парлалганың ажылыңга эки киржип, шалыпчы болган төлээзинде, ол 2 эшке грамот тыпсыр болгаш 30-30 төгерик шаңнаар.
5. Алдын-оол, Тава, Сереп, Сүрүң, Лопсаң-Самбуу, Базыр-Сат, Хүрттүлек, Чолдак-оол, Топчаа, Калзаң, Бады-Са­гаан, Токпуй, Тыңгычаа – бо эштер «Шын» солунга эрестиг киришкен, Тыва бижикти арат хөйге эрестиг нептереткен төлээде, тускай ТАР-ның грамот бижиин бээр болгаш 20-20 төгерик бээр.
6. Серен, Там, бо эштер сөөлүнүң ажылыңга кончуг киржип, Тыва бижикти кончуг нептереткен төлээде, бо 2 эшке тускай грамот болгаш Ленин ному бээр.
7. Тываның дыл бижиин орус арат­тарның аразыңга кончуг эрес­тиг нептереткен эш Метц, Лебедев, Кордовага шынзылга грамот бээр.
8. Хемчик-оол, база Шавы Тыва бижиктиң ажылыңга эрес киришкен төлээде, бо 2 эшке тускай шынзылга грамот бээр.

ТАР Министирлериниң чөвү­лелиниң даргазының орну Сандык.

Секретары Түдүкпен.

Бо материалдар архив документилеринде шыгжаттынган.

Маадыр Куулар,

Тываның Национал архивиниң

килдис эргелекчизиниң хүлээлгезин күүседип турар.