ТЫВА ЛИТЕРАТУРАНЫҢ ҮНДЕЗИЛЕКЧИЛЕРИ

Тыва Арат Республика күрүнениң тургустунганы улустуң аас чогаалының үндезининге тыва национал литератураның тыптып сайзыраарынга таарымчалыг байдалды тывылдырган.

Тывага баштайгы солуннарны 1926 – 1930 чылдарда моол дылга парлап үндүре бээрге, чогаадыкчы салым-чаяан­ныг кижилер шүлүктерни, кыска чечен чугааларны чогаадырын шенеп эгелээннер. Бир эвес шүлүк жанрын алыр болза, баштай парлаттынган шүлүк Доңгак Барыкаанның “Үнен” солунга 1929 чылда үнгени “Марттың сес” деп шүлүк деп чо­гаал­ шинчилекчилери тодаратканнар.

Латин алфавитке үндезилеп, тыва бижикти ажылдап кылган соонда, 1930 чылда “Тыва араттың шыны” солун үнүп эгелээн. Чогум-на бо солун тыва литератураның сайзыраарынга улуг салдар­лыг болган. Ооң арыннарынга баштайгы тыва чогаалчыларның шүлүк­тери болгаш чечен чугаалары парлаттынгылаан.

Проза жанрын алыр болза, бөлүк авторларның “Самбукайның чугаалары” парлалгаже баштай үнген проза чогаалы.

Салчак Токаның “Каргыга чорааным”, “Мээң сактыышкыннарым” деп очерктери, Степан Сарыг-оолдуң “Эрге-шөлээ”, “Бистер тиилээр бис”, Байкара Хөвеңмейниң “Октябрьның тугу”, Сергей Пюрбюнуң “Эргим эш херээжен” дээш өске-даа авторларның шүлүктери “Тыва араттың шынынга” парлаттынып турган.

Сергей Пюрбюнуң “Майның бири” деп шүлүүн М.Верпуховск орус дылче очулдургаш, “Вперед” солунга 1940 чылдың май 8-те парлаан. “Майның бири” орус дылче очулдурган баштайгы тыва шүлүк. Сергей Пюрбю баштайгы поэма “Чечекти” бижээни ол үеде тыва чогаалга көскү болуушкун болган.

Драма жанры 1930–1944 чылдарда дүрген сайзы­раан. Салчак Токаның “Се­мис-Кара”, “Узун-Кара”, Виктор Көк-оолдуң “Чутту утпаалыңар”, “Чалым-Хая” деп шиилери көрүкчүлерниң сонуургалын доюлдурган. В.Көк-оолдуң “Хайыраан бот” деп шиизи амгы үеге чедир тыва театрның сценазындан дүшпээн.

1930–1944 чылдарда шүлүктер, чечен чугаалар болгаш шиилер бижиир авторлар чоорту көвүдеп, оларның аразындан чогаалдары чонга эки билдингир Салчак Тока, Степан Сарыг-оол, Сергей Пюрбю, Леонид Чадамба, Байкара Хөвеңмей, Олег Сагаан-оол, Салчак Самба-Люндуп, Василий Эренчин шүүрелип үнүп келгеннер. Бо чогаалчыларның чогаадыкчы салым-чаяаны, чогаалдары тыва чечен чогаалдың тургустунуп сайзыраарынга улуг салдарлыг болганы-биле олар Тываның төөгүзүнче тыва национал литератураның үндезилекчилери болуп киргеннер.

Тыва Арат Республика 1944 чылда Совет Эвилелинге каттышкан соонда, тыва литератураның улам сайзыраарынга таарымчалыг байдал тывылган. Тыва чогаалчыларның дараазында салгалының төлээлери Моңгуш Кенин-Лопсан, Олег Сувакпит, Юрий Кюнзегеш дээш өскелер-даа ССРЭ-ниң дыл болгаш литератураның өөредилге черлеринге өөренип, чогаадыкчы ажылынга ажык-дузалыг билиглерни шиңгээдип ап, тыва литератураның сайзыраарынга көскү үлүүн кииргеннер.

Тыва Арат Республика-даа, ССРЭ-даа үезинде чо­гаал­дарның утказынга коммунистиг идеология бар болурун совет эрге-чагырга чогаалчылардан негеп турган. Бир эвес чогаалда ол идеологияны илеретпээн болза, авторнуң чогаалын парлап үндүрбес. Ол идеологияны чогаалдарынга тыва чогаалчылар уран-чечен бижип турганнар.

Чогаалчының салым-чаяанының кол шынары – кандыг-даа бодалды чараштыр илередири.

Степан САРЫГ-ООЛ

СОВЕТ ЭВИЛЕЛИНИҢ ХАМААТЫЗЫ МЕН

Тываларның хостуг үнүн – чоргаар ырын

Дыңнавааннар дыңназын дээш, көрзүннер дээш,

Элег-түрег, базымчадан аңгыжыраан

Эктим бедик, хөрээм хостуун ырлап тур мен!

Хааннар, беглер мурнун орта тейлеп чорбас,

Каржы хоойлу адаан орта човууртавас –

Холда, бутта кинчи-бекти үзе шапкан

Хостуг чонум чоргаар, омак оглу-дур мен.

Хаттыг шуурган, чаңнык халап тайлып дүжер

Хая-даштан, болат каңдан күштүг чуртум,

Калчаа дайзын дыңнап чадаан Совет чуртум

Хамаатызы болганымга чоргаараар мен!

Улустарның найыралын мөңге каңнаан

Улуг Совет Эвилели – күштүг чазаам –

Чүдүг-сүзүүм илередип мактап ырлаан

Чүлдү-чүрээм ханызындан изиг ынаам!

Чырыткызы мурнувуста хүннеп келген

Чыргалаңның дээди бедии коммунаже

Партияга удуртурган хөгжүп орар

Байлак чуртум хамаатызы – аксым кежии!

Хоойлуларда совет чуртум хоойлузу дег,

Хостуг, шынныг, ындыг хоойлу дыка ховар.

Дээди шынның хоойлузун мактап ырлаан

Делегейде мен дег чоргаар хамааты чок!

1944

Леонид ЧАДАМБА

УЛУГ-ХЕМИМ – ЕНИСЕЙИМ

Меңгилер шыпкан, бедиктер дуглаан

Тайга-сыннар баштарындан тайлып баткан,

Чуртувус кежир чуглугуп аккан,

Чонувустуң, черивистиң чоргааралы –

Ужарлардан ужуп баткан

Узак шапкын, улуг күжүн улус кайгаан,

Угулзалаан уну байлак

Улуг-Хемим – Енисейим – Улуг-Хемим.

Хүннүң-не улам күчүлүг чалгып,

Хүннээректеп, чайынналып хүлүмзүрээн,

Эриктеринде электри чыраан,

Эртинези эгээртинмес эргим хемим –

Ужарлардан ужуп баткан

Узак шапкын, улуг күжүн улус кайгаан,

Угулзалаан уну байлак

Улуг-Хемим – Енисейим – Улуг-Хемим.