Делегейниң музейлер хүнү
1929 чылдың май 13-те Тываның улустуң хувискаалчы партиязының Төп Хораазының политбюро хуралы болган. Тыва Чазактың кежигүннери биле ССРЭ-ниң элчин чериниң ажылдакчылары аңаа олурушкаш, тыва чоннуң чурт-шинчилел музейин тургузар дугайында шиитпирлээн.
Тыва музейниң баштайгы директорунга Владимир Петрович Ермолаевти (1892-1982 чч.) томуйлаан. Ол фотограф мергежилдиг болгаш Тываның бойдус чурумалын, чоннуң амыдырал-чуртталгазын, ажыл-агыйын, күрүне болгаш ниитилел амыдыралының аңгы-аңгы болуушкуннарын чурукка тырттырып турган.
Тыва Арат Республиканың күрүне музейин албан ёзузу-биле 1930 чылдың август айда ажыткан. «Бойдус», «Хувискаал мурнунда төөгүзү», «Хувискаалчы Тыва» деп үш аңгы килдисти тургускан.
1942 чылдың март 26-да ТАР-ның музейинге «Алдан-Маадыр» деп атты тывыскан.
1956 чылда Бүгү Россия чергелиг конкурска Тыва областың музейи экспозицияларының тергиин эки утка-шынары дээш 1-ги чергениң диплому-биле шаңнаткан.
1971-1972 чылдарда Аржаан (Улуг-Хорум) базырыктарын казып, шинчилелдерни кылганы тыва эртемниң кол болуушкуну болган. Базырыктан казып тыпкан бүгү эдилелдерниң реставрациязын Ленинград хоорайга кылгаш, Тываның музейинге дамчыдып берген. «Аржаан базырыы» деп аңгы делгелгени ажыткан.
1993 чылда «Алдан-Маадыр» музейиниң киржилгези-биле хамнаашкын шинчилекчилеринге болгаш хам чаяанныгларга бирги тыва-американ эртем-практиктиг семинарны эрттирген. АКШ, Финляндия, Австрияның төлээлери база сонуургап киришкен. Семинарның ачызында музейни хам чүдүлгениң коллекциязы даштыкы чурттарже чалаан. 1997- 1999 чылдарда Бельгияның —Антверпен, Австрияның — Вена болгаш Германияның Бремен хоорайының музейинге делгеп көргүскен.
1994 чылда Россияның бирги Президентизи Борис Ельцин музейге аалдап чедип келгеш: «Чоннуң культурлуг өнчүзүн камнап арттырары — музейниң бедик хүлээлгези» — деп чугаалаан.
2008 чыл Алдан-Маадыр музейиниң үш каът чаа өргээже көжүп киргени-биле онзагай болган. Чүге дизе республиканың музей ажыл-херээ хөгжүлдениң чаа чадазынче шилчээн. Аржаан-2 базырыкты казып турда тывылган «Тываның Хааннар шынаазы» деп ат-биле сурагжаан скиф үезиниң алдын эдилелдерин музейге эгидип берген.
2010 чылда музейниң үре-түңнелдиг ажыл-ижин «Тыва Республиканың культуразының тергиин албан чери» деп чарлап үнелээн. 2011 чылда регионнар аразынга болган «Чылдың музейи. Мурнуу Сибирь» конкурска Тываның Национал музейи тиилеп үнгеш, Гран-при шаңналды чаалап алган.
2013 чылда «Россияның культуразының кол албан черлериниң» даңзызынче ТР-ниң Национал музейин киирген.
«Алдан-Маадыр аттыг национал музей 85 чылдар дургузунда культура чырыдыышкынның бөдүүн албан черинден хөй хүлээлгелиг институт апарган. Тываның чоннарының төөгү-культуразының өнчүзүн кадагалап шыгжаар, өөренир болгаш суртаалдаар, өзүп олурар салгалдарны кижизидер, салгалдар аразында төлептиг харылзааны дамчыдып уламчылаар талазы-биле ниитилелге улуг ужур-дузалыг ажылдарны ол күүседип чоруур.
Тыва Национал музей белеткээн. #Шын
