Чыл санында эртип турар редакторлар клувунуң чаңчылчаан хуралын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг-биле парлалга конференциязы хевиринге эрттирген. Аңаа Тываның удуртукчузу 8 ай дургузунда кылып чоруткан ажылын база келир үеде салдынган сорулгаларын таныштырган. Дорт харылзаага тус черниң массалыг информация чепсектериниң төлээлеринден аңгыда, төп российжи парлалганың корреспондентилери, ылаңгыя ТАСС болгаш Интерфакстың журналистери киришкени онзагай болган.
Журналистерниң айтырыгларының темазы колдуунда республикага федералдыг деткимче – 1,5 миллиард рубль акшаландырыышкынның хуваалдазы, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазы болгаш өөредилге, медицина адырларынга хамаарышкан айтырыглар болган.
Чазак Даргазынга бир дугаар айтырыгны «Шын» солуннуң төлээзи салган. «1,5 миллиард рубль акшаландырыышкынны чедип алыры амыр эвес болган болгай. Республикага улуг хемчээлдиг акшаландырыышкын херек деп чүүлдү шынзыдарда, кандыг барымдаалар ажыглап турдуңар, Владислав Товарищтайович?»
– Россияда ниитизи-биле аңгы-аңгы көргүзүглер-биле шупту субъектилерниң социал-экономиктиг мониторингизин хөй агентилелдер болгаш Россияның чазаа, федералдыг төп чорудуп турар. Тыва ооң “кудуруунда” чоруп турарын федералдыг удуртукчулар билир. Президент мени республиканың бирги удуртукчузунга томуйлап турда, ол дугайында чугааны кылган. Ынчан чанып баргаш, чурттакчы чоннуң кол-кол хереглелдерин тодарадып, акша-төгерикти бир-ле дугаарында кайы айтырыгларны шиитпирлептеринге херегин ылаптап көөрүн меңээ Президент дааскан турган. Келгеш-ле, Чазактың кежигүннерин чыггаш, адыр бүрүзүнде берге айтырыгларны сайгарып көөрүн дилээн мен. Чазактың ажыл-чорудулгазының кол угланыышкыны — кижилерниң амыдырал-чуртталгазының шынарын экижидери болгай. Сайыт бүрүзү бодунуң көрүжүн меңээ илереткен түңнелинде, 2 млрд 540 млн рубльди санап үндүрген бис. Ол шын арга-дыр, хөйнү дилээриңге, кайы хире болдунар-дыр, ол хирени бээр.
Аайлажы бергени эки болду. Чыл санында чоннуң эң-не чугула хереглелдерин шиитпирлээринче улуг хемчээлдиг акшаландырыышкынны угландырар болза, байдал экижиир. Ынчалза-даа федералдыг төп чыл санында ол хире акшаны биске берип шыдавас. Ынчангаш берге айтырыгларны шиитпирлээрде, акшаландырыышкында боттарывыс үлүүвүс акшаны немей ажылдап алыр ужурлуг бис. Чижээлээрге, башкыларның акша-шалыңынга, оруктар, көвүрүглер, котельнаяларны хандырарынга дээш өске-даа. Кожууннарга чорааш, бо бүгүнүң бурунгаарлап турарын көрдүм – деп, В. Ховалыг чугаалаан.
Владислав Товарищтайович кожууннарга сургакчылап чораанын чугаалап тура, чер бүрүзүнде берге айтырыгларны шиитпирлээринче, кайы адырже 1,5 млрд рубль акшаны угландырганын тайылбырлаан. Ол дээрге кожуун бүрүзүнде оруктар, көвүрүглер чаартылгазы, тудуг, социал объектилерниң чылыдылга хандырылгазы, капиталдыг септелгелери, дериг-херекселдер-биле хандырылгазы, ол ышкаш өскүс уругларга бажыңнар тудуу дээш өске-даа.
Кожууннарже үнүүшкүннер үезинде берген даалгаларының күүселдезиниң «контроль шагын» Тываның Баштыңы ноябрь 20-де эрттирген. Ынчан кылдынган ажылдарны түңнеп көрген. 18 муниципалдыг тургузугларга болгаш Кызыл, Ак-Довурак хоорайларның оруктарынга болгаш көвүрүглеринге септелге ажылдары чоруттунган. 11 кожуунда малчын турлагларны тудуп турар. 18 ыяш көвүрүглерни тудар төлевилел боттанып турар. Өөредилге адырында 7 объектиде септелге кылдынган. Тээлиде «Белек» уруглар садының немелде тудуу доозулган. Кадык камгалал адырында 6 объектиде септелге ажылдары кылдынган. Культура адырында 4 көдээ Культура бажыңнарында септелге ажылдары доозулган, 6 Культура бажыңнарында тудуг ажылдары чоруп турар. Эрзинниң культура одаанда, Тоора-Хем, Хову-Аксы база Кызыл хоорайда уран чүүл школаларында септелге ажылдары чоруп турар. Үш культура албан черлеринге дериг-херекселдер болгаш хөгжүм херекселдери саттынган. 15 сумуда «Эзирлерниң уязы» хүреш спорт залдарында тудуг ажылдары доостурунуң кырында. Беш биче спорт зал база ангар хевирлиг ийи залда тудуг ажылдары уламчылап турар. Ол ышкаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйында, кывар-чаар чүүлдер болгаш энергетика адырында дыка хөй ажылдар кылдынган. Кожууннарга чедип чорааш, тус черниң чурттакчы чонунуң дилеглери-биле кылдынып эгелээн ажылдар ам-даа уламчылап турарын көргенин регионнуң удуртукчузу айыткан.
Эмчилерниң акша-шалыңын өстүрер дугайында айтырыгны Россия деңнелинде көдүрүп турарын ол дыңнаткан. Кожууннарже ажылдап чоруур күзелдиг эмчилерге бээр акша 2022 чылдың бюджединде көрдүнген, эмчи бүрүзүнге 1 млн рубль акшаны бээр, ону 5 чыл дургузунда чыл санында 200 муңнап төлээр дээрзин база чугаалаан.
Өөредилге адырынга хамаарышкан айтырыгга харыылап тура, өөредилге албан черлериниң тудуунга Тыва 1,7 млрд рубльди камгалап алган деп эки медээни ол журналистерге дыңнаткан:
– Республикада 175 школа бар. 26 школага капиталдыг септелге чорудар чагыывысты бүрүнү-биле хандырган деп медээни дүүн кежээ өөредилге сайыды Храмцов дыңнатты. 2022 чылда 800 млн хире рубльди тудуг ажылдарынга, 100 ажыг млн рубльди дериг-херекселдер садарынга чарыгдаар.
Ол ышкаш кожууннарга школалар тудуунче, чурттакчы чонга ажылчын олуттар тургузарынче онза кичээнгейни угландырарын В. Ховалыг чугулалаан: «Найысылалга школалар немей тудары дээрге-ле, база-ла хоорайже ажы-төлдү хаара тудары апаар. Ынчангаш мындыг шиитпирге келген бис. Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазында көрдүнген чыл санында-ла 1 млрд рубль акшаландырыышкын бар болгай. Ооң 50 хуузундан эвээш эвести көдээ ажыл-агыйның хөгжүлдезинче угландырар. Ам ол программаны эдип-чазаар бис. Ынчалза-даа кожуун бүрүзүнге көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелерин тургузарынга ол акша чедишпес. Ынчангаш баазазы, техниказы бар, дуржулгалыг кожууннарга көдээ бүдүрүлгелерни тургузар ужурлуг бис. 2022 чылда 6 кожуунга ындыг комплекстерни тудуп эгелээрин күзеп турар бис. Бо чылын 2 комплекс ажылын эгелээн. Чөөн-Хемчик кожуунче үнүүшкүн кылып чорааш, «Хүндү» фермер ажыл-агыйынга четтивис. Ол чүгле бодунуң кожуунун эвес, Барыын-Хемчик, Өвүр кожууннарны продукциязы-биле хандырып турар болду. Чаа ажыл-агыйлар кожазында кожууннарның хереглелин хандырып болур апаар. Амгы үеде каяа сүт, каяа эът болбаазырадыр бүдүрүлгелер турарын тодарадып турар».
«ТываМедиаБөлүк» информастыг агентилелдиң кол редактору Ольга Возовикова республиканың удуртукчузунуң келир үеде планнарын сонуургаан: «Республиканың удуртукчузу албан-дужаалга ажылдааныңардан бээр 8 ай эрти. Боттанмайн турган ийи айтырыгны – хөмүр-даш өртээн болгаш электри тарифтерин чиигедирин мындыг кыска үе дургузунда чедип алдыңар. Оон ыңай чүнү манап болурул?»
Баштайгы сорулгаларының бирээзи – пассажирлер сөөртүлгези деп В.Ховалыг харыылаан. Ол Кызыл хоорай чагыргазының харыылаар айтырыы-даа болза, дыка хөй чылдар дургузунда шиитпирлеттинмейн турар чугула айтырыг-дыр дээрзин республиканың удуртукчузу билип турар. Бо хүнде автобустар айтырыы шиитпирлеттинип турар-даа болза, чолаачылар чедишпейн турарын, аңаа ажылдаар күзелдиг кижилерниң эвээжин ол хомудап чугаалаан. Аңаа хамаарыштыр журналистер боттарының санал-оналын база киирген: автобустар чолаачыларының шалың төлевирин эде көөрүн, кожууннардан чолаачыларны хаара тударын.
«Тувинская правда» солуннуң кол редакторунуң оралакчызы Юлия Манчын-оол база 1,5 млрд рубльге хамаарышкан бир чидиг айтырыгны Тываның Баштыңынга салган. «Федералдыг акшаландырыышкынның шын чарыгдалын кым, канчаар хайгаарап турар, өскээр чарыгдапкан таварылга турбаан бе?» — деп айтырарга, В. Ховалыг бодунуң томуйлап алган командазының бүзүрелдиин илереткен: «Ындыг таварылга турбаан. Ол айтырыгны саң-хөө сайыды хайгааралда алган. Коррупциялыг чорук турбас ужурлуг. Шилип алган командамга бүзүрээр мен. Мээң артымга ындыг чорук кылбас дээрзинге бүзүрелим улуг. Шупту шынчы, шупту көскү болур ужурлуг. Эгезинден тура бажымга ындыг бодал черле турбаан».
«Тыва» КТРК-ның шеф-редактору Далай Монгуш: «Чон-биле «Дорт чугаа»-даа кылдыңар, кожууннарже үнүүшкүннер, хууда хүлээп алыышкынны-даа эрттирип турдуңар. Баш бурунгаар белеткеп каан кижилер-биле харылзажып турар деп бодал кирбеди бе?» – деп солун айтырыгны салган.
– Ындыг оралдажыышкыннарны эскерип-даа кагзымза, ындыг чүве кылбаңар, ону белеткеп, айтырыг салыр кижи дилээр хоозун үе эрттирбеңер деп чугаалаар ийик мен. Бир дугаар үнүүшкүннеримде хамчыктыг аарыгның хайы-биле чон-биле чоок харылзаа тудары болдунмаан, колдуунда кожууннарның активтери-биле ужуражып турдум. Ол дээрге школа директорлары, уруглар садтарының эргелекчилери, сумулар чагырыкчылары, депутаттар-дыр. Канчап билир, чамдык чүүлдерни чажырып-даа турган бооп болур. Ындыг болбуже, бөдүүн чон кандыг чурттап турарын билип алыксаар мен. Дыка хөй улус ажыл-агый чок, арага-дарыже сундугар деп чугаалажып турар бис. А чамдык кожууннарда байдал көңгүс аңгы, чижээ, Өвүр кожууннуң Дус-Дагда анаа-ла ажыл кылбайн бажыңнарында олурар кижилер чок, олар шупту малчын турлагларда, тайга-таскылда бир-ле ажылды кылып турар боор-дур. Ынчап кээрге бисте шупту багай эвес-тир.
Владислав Ховалыг декабрьның төнчүзүнде «Дорт чугааже» Тываның чурттакчылары-биле үнерин база дамчыткан. Анаа чидиг-чидиг, чонну дүвүредип турар айтырыгларга ажык харыыны ол бээр.
А. СОЯН.
Александр ЕНЗАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
#Коронавирус #Эпидбайдал #Кадыккамгалаляамызы #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
