УЛУГ-ХЕМ КОЖУУНДА ЧААРТЫЛГАЛАР

ТР-ниң Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг республиканың кожууннарынче ажыл-агыйжы үнүүшкүннү кылып чорудуп эгелээнин билир бис. Бо удаада Улуг-Хем кожуунче сургакчылаашкынны кылгаш, ук кожууннуң амгы үеде чугула хереглелдерин өөренип көргеш, чогуур хемчеглерни хүлээп алган.

Шагаан-арыгжыларга арыг суг

Шагаан-Арыгже  халдып ора, бир-ле дугаарында, хоорайдан ырак эвесте суг станциязынга четкен. Ук хоорайның хөй квартиралыг бажыңнарын суг-биле хандырып турар ийи станцияны 2021 чылдың майдан эгелеп чаартып эгелээн турган. Чеже-даа кылыр ажыл хөй болза, ажылды хүлээнген хамааты бо чылдың октябрьга чедир түр үеде ажыглаары-биле бир насосту кылып белеткээш, амгы үеде ажыглалда турар насосту чаартырын планнап турар.

Шагаан-Арыг хоорайның «Водоканал» МУБ-туң директору Мурат Ховалыг:

– Эрги насостар ооң мурнунда Совет Эвилелиниң үезинде, 1979 чылда-ла кылдынган. 1982 чылда долузу-биле чаарткан турган. Эң сөөлгү катап 2010 чылда 2 моторун солаан. Бо хүнде ук моторлар ажылдап турар, ынчалза-даа эргижирээни кончуг. «Экспрессстрой» КХН-биле чарган керээ езугаар чаа кылып турар суг бээр насосту 2022 чылдың сентябрь айда дооскаш, ажыглалче киирип, күштүг дериг-херексел-биле ук станцияны шүмнээри көрдүнген. Хынаар органнардан болгаш чурттакчы чондан сугга хамаарыштыр хомудалдар турбаан. Солуур үези келгени-биле чаартып турар бис – деп чугаалады.

Шагаан-Арыгда ниитизи-биле 13500 хире чурттакчы чон бар. Ук хоорайның чурттакчыларын арыг суг-биле хандырар дээш, «Арыг суг» национал төлевилелдиң программазын боттандырып турары бо. Республиканың өске-даа кожууннарынга база бо төлевилел ээлчег езугаар чеде бээр. Чижээлээрге, келир чылын Ак-Довуракка 1, Кызыл хоорайга 2 суг станцияларын чаартыр дээш, ук тө­левилелдерге белеткел ажылдарын чорудуп турар.

Ажылдың бүдүрүкчүзү Виктор Сверкунов:

– Хүлээнип алган ажылывыс болза Шагаан-Арыг хоорайның суг станциязының эрги насостарын солууру, чаа үениң дериг-херекселдерин немээри. Чаа дериг-херексел салыптарга эргиде турган электри станциязы угбас. Ынчангаш ийи чаа электри станциязын база салыр бис. Шуурган болган соонда кезек үе иштинде суг чок турганын хоорайның чурттакчылары билир боор. Бо бүгүнү чаартыптарга, ындыг хевирлиг чүүлдер турбас апаар. Хүлээнген ажылывысты чогуур үе-шаанда доозар дээш, хүннүң тура дүшпейн ажылдап турар бис – деп, тайылбырлады.

Шагаан-Арыг хоорайның суг станция­зын чаартыр дээш, керээни хүлээникчи «Экспрессстрой» КХН-биле чарган. Суг станциязының тудуунда тус чер­ниң чурттакчыларын хаара туткан. Чамдык таварылгаларда тускай мер­гежилдиг кадрлар херек апаарга, Кызыл хоорайдан чалап ап турар.

Бо тудугга хамаарыштыр ТР-ниң Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күү­седип турар В. Ховалыг тус черниң удуртукчулары-биле ужуражып, чугаалашкаш, ажылдың кандыг байдалда чоруп турарын көргеш, тудугну хажыдыышкын чокка, чогуур үе-шаанда доозарын күзээн. КХН «Экспрессстрой» түр-даа үеде болза тус черниң ажыл чок хамаатыларын ажылга хаара тутканынга сеткили өөрүп, өске-даа КХН-нерниң моон үлегер алыры аңаа чугула дээрзин ол демдеглээн.

Чылыг кыштаар дээрзинге идегеливис улуг

Шагаан-Арыг хоорайның хөй квартиралыг чуртталга бажыңнарының чурттакчыларын кыш боорга-ла чылыг айтырыы дүвүредип эгелээр. Сөөлгү каш чылдар дургузунда ук айтырыг чидиг болуп артпышаанын чон билир. Чүге дээрге ол дугайында чаңгыс эвес удаа социал четкилерге бижип турган.

ТР-ниң Баштыңының албан-хүлээл­гезин күүседип турар Владислав Ховалыг ийи ай бурунгаар Шагаан-Арыг хоорайның чылыг хандырар чери ЧЭК-ке (Чылыг энергетиктиг комплекс) кандыг-даа сагындырыг чокка, хенертен чеде бээрге, хоорайның чурттакчы чонун чылыг-биле хандырар ужурлуг организацияның ажылдакчылары боттары ажылдаар черинде тужуркаларлыг ажылдап турар болган. Чүгле ол эвес, ук организацияның девис­кээри болгаш ал боду дайын үезинде бомба чазылдырган дег болганын ол социал четкиде бодунуң хууда арынында демдеглээн. Ынчангаш бо удаада Улуг-Хем кожуунче ажыл-агыйжы сургакчылаашкында чылыг-биле чонну хандырар организацияны В. Ховалыг ойуп эртпээн.

«ЧЭК Башкарылга компаниязының» Шагаан-Арыг участогунуң даргазы Амур Кызыл-Тас:

– Кышкы үеге белеткел ажылдары чоруп турар. Котелдарны септээрин септеп, чаартырын чаартып турар бис. Ам бо кыжын чылыг талазы-биле бергедээшкиннер турбас. Эрткен одалга сезонунда чурттакчы чондан хомудалдар кирип турган. Ооң мурнунда соок болуп турган чылдагааны болза, бажыңнарны тудуп тургаш, чаңгыс элеваторлуг шугум чорудуп каан турган. Ам ол шугумну немеп, чаартылганы кылган бис. Чамдык бажыңнарның соок болуп турар чылдагаа­ны болза квартираларда батареяларның эргижирээни. Хууда бажыңнарның батареяларның ээлери боттары солуур апаар-дыр ийин – деп чугаалады.

ТР-ниң чылыг болгаш энергетика сайыдының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Денис Хангай:

– Кышка белеткел ажылдары чогуур үе-шаанда чоруп турар. Ам бо үеде кол дериг-херекселдиң септелгези доозулган. Өске котелдарның септелгезинче кирип турар бис. Оон аңгыда Горная биле Дружба кудумчуларының чылыг шугумунуң септелгези планда көрдүнген. Кыжын соок болуп турган бажыңнар дээрге Саяно-Шушенск 6 болгаш 8 дугаарлыг бажыңнар. Ол бажыңнарга база элеваторлуг шугумнар киирери көрдүнген. Албан-биле үнүүшкүннерни кылып, соок бажыңнарны хыналдага алган. Түңнелинде бистен улуг хамаарылга чок, чылдагааны бисте эвес болган. Температура өйлээр талазы-биле бадыткап каан график бар. Ол график хажыдыышкын чокка ажылдап турар. Оон ыңай, бо бажыңнардан дедир кээр градусту база хынап турган бис. Ында база кандыг-даа хажыдыышкын илеревээн. Квартираларның чурттакчылары, ээлери эрги батареяларны солуптар болза, ынчан бо айтырыг шиитпирлеттинер. Батареялар эргижирээнинден чылыг бербейн турар. Ук квартиралар дээрге хууда өнчүлер болгай. Ынчангаш бажың иштиниң батареяларын чурттакчылар боттары солуур апаар.

Бо хүнде кандыг-даа бергедээшкин чокка котельная ажылдап турар-даа болза, 2014 чылда Онза байдалдар яамызы хыналданы чоруткаш, ук котельнаяны солуур дугайында түңнелди бижээн турган. 2014 чылда чаа котельная тудар дугайында ажылдар чоруп эгелезе-даа, 2015 чылда акшаландырыышкынның чогу-биле ажыл турупкан. Ол чылдан эгелээш, чогуур черлерже дилег чагаа­ларны киирип турарлар. Ынчалза-даа акшаландырыышкын чогу-биле дилег мынчага чедир ажык болуп арткан.

В. Ховалыг ук организацияның удуртукчулары-биле чедер-четпестерни, оларның өре-ширезиниң дугайында чугаа­лажып, девискээрге артык-тудуу, херек чок демир-дес тургуспайн, арыглаа­рын, ажылдап турар черин септеп-селип алырын директорга дааскан.Электри энергиязынга хамаарыштыр дөрт котельнаяның чарыгдалы кончуг соок үелерде 11 миллион рубль хире болза, а чайын миллион дөрт чүс хире рубль болуп турар.

Эрги ЧЭК-тиң ам-даа ажылдаар аргазы бар болганы-биле чаа ЧЭК тудуунга көрдүнүп турган акшаны Шагаан-Арыгның өске хереглелдеринче чарыгдаарын чу­гаа­лажып турар. Чижээлээрге, Шагаан-Арыг хоорайның иштинде оруктарын чаар­тыры – чугула айтырыгларның бирээзи.

Саяно-Шушенск 6 болгаш 8 дугаарлыг бажыңнарның чурттакчылары бо чылын чылыг кыштаар боор дээрзинге идегедивис.

 Одалга айтырыгларын шын шиитпирлеп алганы дээре

Владислав Ховалыг чүгле Шагаан-Арыг хоорайны эвес, а Улуг-Хем кожуун­нуң Чодураа суурунга база четкен. Суурже халдып кирип ора-ла, көдээ суурнуң оруун септээр дугайында даалганы бергеш, улаштыр «Эзирлерниң уязы» губернатор төлевилели-биле туттунган спортчу залга  четкен.

Ук тудугну ТР-ниң Спорт яамызы харыылап турар. Тудугже ниитизи-биле амдыызында 4 миллион чартык хире рубль акша чарыгдаттынган. Спортзалды чылыг-биле хандырарда кожазында культура бажыңының одалга системазынга кожары көрдүнген турган. Ынчалза-даа В.Ховалыг «Арай деп чараш спортзалды кылып алгаш, оон соок кыш кээрге, халактавазы-биле одалга айтырыын шын шиитпирлеп алганывыс дээре» – дээш, одалга бажыңын аңгы автономнуг кылдыр кылырын саналдааш, ол ажылды кылырынга чүү херегин, чарыгдалдарын санап үндүрер даалганы берген. Ол ажылды ТР-ниң Спорт, Тудуг болгаш коммунал ажыл-агый яамылары, Чылыдылга болгаш энергетика яамызы база Улуг-Хем кожуун чагыргазы боттандырар.

Чодураа суурнуң чагырга даргазының албан-хүлээлгезин күүседип турар Чинчи Тоорук спортзалга хамаарыштыр өөрүп четтиргенин илереткен:

– Аныяктарны кадык амыдыралче суртаалдаар, эвилелдээр дээш суурувуска чаа спортзалды хереглеп турган бис. Суурда 160 ажыг уруг бар. Шупту идепкейлии-биле кээп ойнаар дээрзинге идегеп тур бис. Чүге дээрге уруглар тудугнуң дооступ, ажыглалче кире бээрин четтикпейн манап турар. Бо демир каркастардан кылган спортзал дээрге Тывада бир-ле дугаар туттунган зал болуп турар. Чылыг азы соок болурун амдыызында билбес бис. Ол дугайы бир кыш эрткен соонда билдине бээр боор. Сумувуста спортчу секциялар, бөлгүмнер ажылдап турар. Тудуг ажылы чоруп турда, чурттакчы чонувус арбаннар аайы-биле ээлчег езугаар тудугжуларны эртен, дүъште, кежээ чемгерип турган. Биске улуг, чараш спорт залды тудуп бергени дээш, «Эзирлерниң уязы» губернатор төлевилелинге, ук ажылды боттандырып турар даргаларывыска өөрүп четтиргенивисти чонувустуң мурнундан илереттивис – деп чугаалады.

Аңаа улаштыр сумунуң көдээ культура одааның директору Вера Барынмаа немеди:

– Аныяктар-даа, школачылар-даа школавыстың бичии спортзалынга белеткенип, ойнаар турган. Ол хирезинде республика чергелиг-даа, соңгаар хоорайларга-даа маргылдааларга ойнап турган уругларывыс бар. Шаандан тура-ла спортчу суур бис. РФ-тиң хүндүлүг башкызы Шаңнаа Дамар-оолдуң өөреткен ажы-төлү, өөреникчилери кожуунга-даа, республикага-даа эки ойнакчылар болуп чораан. Ол спортчуларны адаар болза дыка хөй, төнчү чок деп болур. Суурда ниитизи-биле 870 хире чурттакчы бар. Аныяктарывыс черле уран чүүлге-даа, спортка-даа сонуургалдыг. Зал чок турда алдар-аттыг спортчуларлыг турган улус, ам спортзал бар апарганда, спортчуларывыс мырыңай көвүдээр деп идегеп тур бис – деп чугаалады.

Чодураа суурда чаа туттунган спортзалче ниитизи-биле 6 миллион рубль хире акша үнер болза, шак-ла ындыг хевирлиг спортзалдарны Тывага ам-даа кашты-даа тудуп ап болур арга барын В. Ховалыг демдеглээн.

Төрээн школазында

Владислав Ховалыг бодунуң доос­каны Чодураа ортумак школазынга база барган. Элээди шаанда кичээл үезинде болган солун сактыышкынын ол чугаалаан. 8-ки класска өөренип тургаш, химиктиг дуржулга эрттирер деп Ховалыг шиитпирлээн. Аңгы-аңгы бүдүмелдерни холуй булгап алгаш, бүдүмелдиг шил савазын дараазында кичээлче кирерде ап алган. Кичээл үезинде «частыышкын» болган. Адыжының ишти балыгланганындан ажыырга, савага соок суг кудуп алгаш, холун суп алгаш, аарышкыны оожургадып турганын ол өөрүшкү-биле сактып чугаалаан. Ооң холунда элээди шааның «дуржулгазындан» сорбу арткан. Төрээн школазынга сөөлгү чылдарда онзагай өскерлиишкиннер болбаанын ол көөрге, муңгаранчыг болганын школаның эт-севин чаартып, септелге ажылын чорударын Өөредилге болгаш эртем сайыдынга дагзып каанын ол бодунуң социал четкиде хууда арынында бижээн.

Хоорайның оруктары чаарттынар

Владислав Ховалыг Шагаан-Арыг хоо­райга ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде ук хоорайның база бир чидиг айтырыы – оруктарның амгы байдалын онзалап демдеглээн.

– Хоорайже халдып кирип ора, калбак орукту эскерген боор силер. Шынап-ла, ындыг улуг ажылдың маңаа ажыы чүл? Хоорайже чаа орук-биле киир халдып келгеш, улаштыр хоорай иштинге чер орукка халдыр-ла-дыр. Бо таварылгада шагаан-арыгжылар-биле бистиң бодалывыс дөмейлежи берди. Орукту кылып тура, акшаны бичии камнап алгаш, артыкталган акшаны хоорай иштиниң оруктарынче чарыгдаар дугайында ажылдың хүлээникчизи-биле дугуржуп алдывыс – деп, Владислав Ховалыг чугаалады.

Дээди Хуралдың депутады Эрес Хуурак:

– Чурттакчы чоннуң хөй санныг дилеглерин хандырары-биле Шагаан-Арыг хоорайның кудумчуларының оруун сеп­тээр, чаартыр дугайында хоорай чагыргазы болгаш тус черниң депутаттары оруктарны чаартыр, септээр деп бодалдыг бис. Ынчангаш ТР-ниң Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар В. Ховалыгдан ол дугайын диледивис. Соңгукчуларның дилеглериниң бирээзи күүсеттинер боор деп идегеп тур бис. Бо 6 дугаарлыг микрорайонда Шагаан-Арыг хоорайның чурттакчы чонунуң барык чартыы чурттап турар деп болур – деп чугаалады.

Шагаан-Арыг хоорайның оруктар айтырыын дарый шиитпирлээр даалганы В. Ховалыг Орук-тудуг яамызынга бергеш, орук кыдыын дургаар чырыкты болгаш херимни кылырын немээн.

Септелге ажылдары кидин-түлүк

Дараазында Шагаан-Арыг хоорайга июнь эгезинде болган күштүг шуургандан когараан эмнелгени барып көрген. Эмнелгениң соңгаларының чамдыызы бустугулап калганын көргеш, чүгле бузулган соңгаларны эвес, а эмнелгениң шупту соңгаларын амгы үениң пластик соңгалары-биле солуп, чаартырын демдеглээн. Оон аңгыда, Улуг-Хем кожууннуң бичии уруглар чыдар эмнелгезиниң септелгезин бо чылдың август айда доозар даалганы ук ажылды хүлээнип алгаш кылып турар кол тудугжуга берген.

Оон ыңай Саяно-Шушенск кудумчу­зунуң 11 дугаар бажыңынга база четкен. Бо бажыңның кырында чаглаа июнь эгезинде болган шуурганга долузу-биле когараан турган. Ол бүгүнү В. Ховалыг бажыңның кырынче боду үнүп, тудугжулар-биле чугаалажып, ажыл-агыйның кандыг байдалда чоруп турарын көргеш, ук бажыңның чурттакчылары-биле база чугаалашкан.

Хөй квартиралыг бажыңнар Шагаан-Арыг хоорайда ындыг-ла кончуг көвей эвес, ынчалза-даа ук бажыңнарның девискээрлери амгы үеде ыглаксанчыг байдалда дээрзин В. Ховалыг демдег­лээш, ук девискээрлерни чаагайжыдып, оруктарын дескилеп, бажыңнарның даштыкы байдалын сегередип, капиталдыг септелге ажылдары чорудар даалганы берген. Кожуун болгаш көдээ суурлар чагыргаларынга шупту айтырыгларны шиитпирлээри амыр эвес, ынчангаш республиканың яамыларынче чагыг-ча­гааларны чогуур үе-шаанда киирери чугула дээрзин В. Ховалыг демдеглээн.

Буддисчи хүрээниң болгаш православ бичии хүрээ тудуун база барып көрген. Тудугларның кайызы-даа чоннуң өргүлге салган акша-хөреңгизи-биле туттунуп турар. Буддисчи хүрээниң тудуун доо­зарынга ам-даа элээн хөй акша-төгерик херек. Ол айтырыгны тус черниң чагырга даргалары марафон болгаш буянныг ажыл-херек кылыксаар чондан чыырын бодап турар. А православ хүрээниң доос­турунга чедир хөй эвес ажылдар арткан. Православ хүрээниң иштики ажылдарын кылырынга херек материал-биле дуза­лаар дугайында бичии уруглар сады тудуп турар организация-биле ол-ла черинге Владислав Ховалыг дугуржуп каан.

Айдың ОНДАР.