Владислав Ховалыг: «ЧЫЛДАР ААЙЫ-БИЛЕ ХУВААП АЛЫР»

5 июля 2021

90

Тываныӊ Чазаанга агро-үлетпүр комплекизиниӊ (АПК) 2021 чылдыӊ бирги чартык чылыныӊ социал-экономиктиг хөгжүлдезиниӊ түӊнелдерин сайгарып чугаалашкан.

Агро-үлетпүр ажыл-херээниӊ байдалын Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ Даргазыныӊ оралакчызы – Тыва Республиканыӊ көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем барааннарыныӊ сайыды Уран-оол Ондар илеткээн.

Мал ажылы - тус черниӊ үндезин чонунуӊ чаӊчылчаан ажыл-агыйы болганда, көдээ ажыл-агыйын хөгжүдериниӊ дугайында айтырыгны республикага мурнады шиитпирлээр ужурлуг.

Амгы үеде мал-маганныӊ баш саны көвей-даа болза, көдээ ажыл-агый продукциязыныӊ кол хевирлериниӊ бүдүрүлгези чавыс деӊнелде. Тываныӊ көдээ ажыл-агыйныӊ бүдүрүкчүлери боттарыныӊ продукциязын республикадан дашкаар чорудуп турган үелер турган болгай. Ол көргүзүглерни чедип алыр дээш, агроүлетпүр комплекизинге аӊгы программаны ажылдап кылгаш, чорудар хемчеглерни болгаш ажылдыӊ хевирлерин чылдар аайы-биле хуваап бижиир херек дээрзин Тываныӊ Баштыӊыныӊ хүлээлгезиниӊ түр үеде күүседикчизи Владислав Ховалыг саналдаан. Чаӊгыс чүткүл-биле совет үениӊ деӊнелинге чыпшыр чедип алыры болдунмас-даа болза, ону чада аайы-биле кылып болур, ам дораан эгелээр херек.

📢УКСААЛЫГ МАЛ АЖЫЛЫ

Мал ажылы Тываныӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ кол адыры болуп турар. 2021 чылдыӊ баш бурунгаар көргүзүглери-биле алырга, мал ажылыныӊ продукциязыныӊ хемчээли 5 150 млн. рубль, тодаргайлаарга, көдээ ажыл-агыйныӊ ниити продукциязыныӊ хемчээлиниӊ 80 хуузу болур.

Сөөлгү чылдарда республикага уксаалыг мал ажылы элээн делгемчий берген. Республикада 20 организация уксаалыг хой өстүрүп турар. Оларныӊ бирээзи чолдак кудуруктуг тыва хойлар заводу болур, а 19 организация уксаажыткан мал-маганныӊ продукциязын бүдүрери-биле малды өстүрүп турар. Ооӊ иштинде хову-шынаа черниӊ хойларын 2 организация, даглыг черниӊ хойларын 1 организация азырап өстүрүп турар.

Республикада амгы үеде мал ажылы, колдуунда, чаӊчылчаан арга-биле (экстенсивтиг технология) чоруп турар, тодаргайлаарга, одар-белчиирге малды бүдүн чыл дургузунда кадарып өстүрүп турар. Республиканыӊ 14 кожууннарынга төрүлде кампаниязын таарыштыр чорудар дээш, 2021 чылда бүдүрүкчү кошкарлар база бүдүрүкчү хуналарлыг аӊгы 23 коъданны немей тургузарын планнаан.

Сүткүр болгаш эъткир бода малдыӊ баш санын көвүдедир дээш, 1200 инекке, ооӊ иштинде «Аныяк өг-бүлеге - кыштаг», «Чаа сорук», «Инек – чемгерикчи малым» губернатор төлевилелдериниӊ киржикчилериниӊ малынга кылымал боозадылганы кылыр.

Мал-маганныӊ быдып-курттуур аарыгларын баш удур болдурбас дээш, республиканыӊ кожууннарынга чуулдаларны катап тургузары чугула.

Өшкү-хойнуӊ дүгүнүӊ болгаш эът чеминиӊ бүдүрүкчүлүүн бедидери-биле, чолдак кудуруктуг тыва хойларныӊ чаа хевирлерин тургузар дээш, өшкү, хой уксаазын экижидер талазы-биле селекция ажылын организастаар херек.

📢БАЛЫК ТЫВЫЖЫ

Республиканыӊ девискээринде балык тывыштыг 48 участок бар. Оларныӊ 43-үн балык үлептүрү кылдыр хевирлээн. Тере-Хөл, Тожу, Таӊды, Улуг-Хем, Кызыл, Сүт-Хөл, Каа-Хем, Эрзин, Мөӊгүн-Тайга кожууннарда, Кызыл хоорайда балык тывыштыг 23 чер балык үлетпүрүнге хамааржыр. Ол ажылга 120 балыкчыны хаара туткан. Амгы үеде колдуунда Енисей хем унунуӊ хөлдеринден, муӊгаш хөлдерден, Саян-Шушенскиниӊ суг шыгжамырындан балыктап турар.

Балыктарны көдээ ажыл-агый рыноктарында болгаш Хакас республикаже, Красноярск крайже үндүр садып чорудуп турар.

📢ЧЕР АЖЫЛЫ

2021 чылда үнүш тарып өстүрер адырга 15,0 муӊ тонна тарааны, 26,0 муӊ тонна картофельди, 3,3 муӊ тонна ногаа аймаан өстүрер сорулга салдынган. Ол сорулганы чедип алыры-биле, көдээ ажыл-агый культураларыныӊ үрезиннерин 48,5 муӊ га шөлге тарып олурткан.

Эрткен чыл-биле деӊнээрге, тараа үнүштериниӊ шөлүн 1 337 га улгаттырган. Чөөн-Хемчикте - 600 га, Каа-Хемде - 1125 га, Кызыл кожуунда - 168 га, Бии-Хемде - 2300 га, Сүт-Хөлде - 900 га, Таӊдыда - 6768 га, Улуг-Хемде - 960 га, Чаа-Хөлде - 2887 га. Эӊ улуг тарылга шөлү – 6768 га чер - Таӊды кожуунда.

📢МАЛ ЧЕМИ

Мал чеминиӊ культураларын, эрткен чыл-биле деӊнээрге, бо чылын 1875 га хөй черге тарып олурткан. Бай-Тайга – 880 га, Барыын-Хемчик – 1 255 га, Чөөн-Хемчик – 1 406 га, Каа-Хем – 661,1 га, Кызыл кожуун – 2 632 га, Мөӊгүн-Тайга – 175 га, Өвүр – 87 га, Бии-Хем – 2 220 га, Сүт-Хөл – 2 498,5 га, Таӊды – 13 155 га, Тес-Хем – 300 га, Улуг-Хемде – 2 105 га, Чаа-Хөлде – 1 846 га, Чеди-Хөл – 411 га, Эрзинде – 270,3 га шөлге тарып олурткаш, планныӊ тус-тузунда чүс хуу күүсеткен.

📢ЧЕР АЖЫЛЫНЫӉ БЕРГЕ АЙТЫРЫГЛАРЫ

Картофель болгаш ногаа культураларын 2,6 га биле 0,3 муӊ. га шөлге тус-тузунда тарып олурткан. Эрткен чыл-биле деӊнээрге, бо чылын картофель биле ногаа культураларын тараан шөлү тус-тузунда 689,1 биле 5,2 га хөй болган.

Күзүн тараа дүжүдүн ажаап алгаш, сүүзүнүн чидирбейн, кадагалап шыгжаары бо адырныӊ берге айтырыы болуп артпышаан. Ону шиитпирлээри-биле, 2020 чылда Таӊды кожуунга бир сезонда 5,0 муӊ тонна тараа дүжүдүн механизастыг арга-биле болбаазырадыр, машина-техникалыг тускай уургай – зерноток тудуп кылган. Чаа-Хөл кожуунда зернотокту – механизастыг тараа уургайыныӊ тудуун бо чылын доозар ужурлуг.

Складтарныӊ болгаш аӊмаарларныӊ чогу аграр ажыл-агыйлыг черлерге когаралдыг болуп турар. Ону шиитпирлээри-биле, Г.Д. Олчанмайныӊ арат-фермер ажыл-агыйынга тараа шыгжаар аӊмаар – демир шывыглыг складтар тудуунуӊ дериг-херекселин садып алырынга деткимче грантыны берген. Оон аӊгыда, агро-үлетпүр комплекизиниӊ материал-техниктиг баазазыныӊ, ылаӊгыя тараа ажаар комбайннарныӊ, тарылга агрегаттарыныӊ эмин эрттир эргижирей бергени-биле холбаштыр, сезон ажылдарыныӊ хуусаалары узамдыгып турар. Ук бергедээшкиннерни шиитпирлээр дээш көдээ ажыл-агыйныӊ бүдүрүкчүлеринге күрүнениӊ деткимчезин берип турар.

Муниципалитеттерде суггарылга системазыныӊ эрге-хоойлу документилериниӊ чогу база бир улуг бергедээшкиннерни, ылавылаарга, проект-смета документациязын ажылдап кылгаш, ол бүгүнү чаартырынга көрдүнген федералдыг акша-хөреӊгини камгалап алырынга шаптараазынны тургузуп турар.

📢СҮТ БАРААНЫ болгаш ДАЛГАН-ТАРАА

2021 чылдыӊ санаашкыны-биле республикада сүт болбаазырадыр 10 биче бүдүрүлгелер бар. Олар 2-15 аӊгы продукцияны, сүт барааннарын: ижер сүт, кефир, ряженка, снежок, йогурт, тарак, хойтпак, сливки, быштак, өреме, творог, мороженное, ак үс, саржагны бүдүрүп турар. Болбаазыраткан чиг сүттүӊ хемчээли 1127 тонна болган, 2020 чылдыӊ деӊнелинден 2 хуу өскен. «Аржаан», «Хүндү», «Саян Даа» көдээ ажыл-агый кооперативтериниӊ болгаш А.Б Тюлюштүӊ арат-фермер ажыл-агыйыныӊ көргүзүглери өзүп турар. МУБ «Каа-Хемниӊ» база КХН «Туранныӊ» болбаазырадылга цехтериниӊ ажылын ара соксадып турганындан оларныӊ сүт барааннары эвээжей берген.

Республикада далган-тараа аймааныӊ үш аӊгы бүдүрүлгези бар. 2021 чылдыӊ бирги чартык чылында 220 тонна далганны бүдүрген.

КАДЫ ШИИТПИРЛЭЭР ХЕРЕК

Көдээ ажыл-агый яамызыныӊ дыӊнатканы-биле алырга, ук адырныӊ берге айтырыглары:

- инвестиция талазы-биле сонуурганчыг эвес болуп турары;

- муниципалдыг тургузугларда көдээ ажыл-агыйныӊ барааннарын болбаазырадып сайзырадыр оруун, аргаларын тодаргай көргүскен программа чогу;

- мал ажылыныӊ продукциязыныӊ чүгле сезон үезинде бүдүрүп турары;

- кожууннарда болбаазырадылга цехтеринге сүт хүлээп алыр черниӊ чогу;

- ооӊ мурнунда тургустунган мал согар цехтерниӊ ажыл кылбайн турары;

- болбаазырадыр бүдүрүкчүлер-биле сүткүр мал ээлериниӊ аразында кооперативтиг харылзааныӊ чогу;

- чиг-этти (сырье) чыып, дажыглап сөөртүрүнге чугула херек соодукчулуг транспорт аймааныӊ чогу;

- сүт фермаларында соодукчуларныӊ чедишпези болгаш көдээ ажыл-агый барааннарын болбаазырадып турда, бир шакта электри энергиязыныӊ (7,4 рублей/кВт) болгаш ажыглаар кывар-чаар материалдарныӊ өртек-үнезиниӊ аары.

Көдээ ажыл-агый яамызыныӊ саналы-биле алырга, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр ажылды чедимчелиг шуудадыр дизе, сүт-бараан фермалары, чаа цехтер тургузар, бар цехтерни чаартып кылыр херек. Сүт болбаазырадыр цехтерниӊ бүдүрүкчү күжүн 80 хуу чедир ажылдадыр талазы-биле хемчеглерни тус чер чагыргалары-биле кады хүлээп алыр ужурлуг. Ону кылырда, белеткелчи кооперативтерни тургузары, оларны модернизастаары, саанчылар бригадаларын болгаш сүт хүлээр пунктуларны тургузары чугула.

Ук яамы бодунуӊ талазындан көдээ ажыл-агый продукциязын шуудадырынга, логистика – барааннарныӊ шынары, саны, кылыр үезиниӊ талазы-биле арга-сүме кадып, күрүне деткимчезин бээринге белен.

Бир эвес көдээ черлерге сүт барааннарыныӊ болгаш тыва аъш-чем аймааныӊ бүдүрүлгезиниӊ дугайында сонуургадып, тус чер чагыргазы херээженнер чөвүлели-биле кады суртталдаар болза, эки болур.

Республикада амгы үеде бода болгаш шээр малдыӊ санаашкынын чорудуп турар. Ооӊ түӊнелдерин дараазында чылдыӊ январь айда үндүрген соонда, мал ажыл-агыйыныӊ адырында байдалды долузу-биле ук яамы дыӊнадыр.