Тыва даг-руда компанияның Каа-Хем уургайындан хөмүр-даш садып чүдүрүп алыр дээш, чүък машиналыг кижилер ында бүдүн хонук дургузунда безин ээлчегге туруп, соокка машиналарын доңурбас, боттары база доңмас дээш, оларның моторларын өжүрбейн ажылдадып, хөй кывар-чаар чүүлдү чарыгдап турарынга хомудалдар социал четкилерде көвүдээн. Хөмүр-дашты казып алыр болгаш чүдүрүп бээринде нарыыдаашкыннар Каа-Хем уургайында барының херечизи. Хөмүр-дашты казып алырын көвүдедир, ону чонга чүдүрүп бээрин дүргедедир даалганы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг “Тыва даг-руда компаниязы” КХН-ниң удуртулгазынга, республиканың Одаар чүүл болгаш энергетика яамызынга берген.
Тыва даг-руда компаниязы хөмүр-дашты казып алырын көвүдедир, одаар чүүлдү хереглекчилерге чүдүрүп бээриниң графигин узадыр өскертир ужурлуг. Кызыл хоорайда одаар чүүл складтарында хөмүр-даштың курлавырын Одаар чүүл болгаш энергетика яамызының ажылдакчылары шыңгыы хыналдага алган.
Каа-Хем биле Чадаана уургайлардан садып чорудуп турар “тыва” хөмүр-даштың Хакасияда бир тоннада өртээ 3700 рубль чедир өскен. Ол дээрге республикада өртектен 1,5 муң рубль хөй. Ынчангаш Тываның “кара алдынын” Саян артынга аппарып садар “даштыкы” сайгарлыкчыларның, бир тонна хөмүр-дашты 2220,1 рубльге садып алгаш, чонга оон аар өртек-биле садып турар тус черниң “иштики” сайгарлыкчыларның көвүдээни хөмүр-дашты Каа-Хем уургайдан дүрген чүдүрүп четтикпес чорукка чедирген.
Каа-Хем уургайының даштыкы складында одаар чүүл курлавырының чедишпезиниң база бир чылдагааны – хөмүр-дашты көвүдедир казып үндүреринге даг-руда компаниязының белен эвес болганы.
Каа-Хем болгаш өске-даа чамдык кожууннарның одаар чүүл складтарында хөмүр-даш курлавыры барык чок болганы база илерээн. Ооң чылдагааны – Каа-Хем уургайында ээлчегге дүне-хүндүс туруп, хөй кывар-чаар чүүлдер чарыгдаары кожууннарже одаар чүүл сөөртүп турар сайгарлыкчыларга карылгалыг болганы.
Кызыл хоорайның болгаш кожууннарның чурттакчы чонунга хөмүр-даш четчир кылдыр хандырар, ону дүрген садып ап, одаар чүүл складтарынче дарый чедирери-биле Одаар чүүл болгаш энергетика яамызының, ол ышкаш Кызылда “Чаагайжыдылга” муниципалдыг унитарлыг бүдүрүлгениң улуг чүък чүдүрер аар машиналарын ажыглаар айтыышкынны Владислав Ховалыг берген.
Тываның Баштыңының бо айтыышкынын күүседир талазы-биле ажыл амгы үеде чоруп турар. Бо неделяның дургузунда Кызыл хоорайда болгаш кожууннарда одаар чүүл складтарынга хөмүр-даштың хереглелге четчир курлавыры тургустунар ужурлуг.
Республиканың чурттакчы чонунга хөмүр-даш чедишпейн турарынга хомудалдар-биле холбаштыр Тыва даг-руда компаниязы дыңнадыгны кылган.
Чурттакчы чонну хөмүр-даш-биле хандырарда садар өртээниң хенертен дыка чиик апарганы-биле бергедээшкиннер хөмүр-даш-биле холбашканын ол дыңнадыгда демдеглеп, Тыва Республиканың Чазааның доктаалы-биле 1 тонна хөмүр-даштың өртээ 2022 чылда 2220,10 рубль апарганын сагындырып, Тыва даг-руда компаниязы чурттакчы чонга хөмүр-дашты чүдүрүп четтикпейн турарынга республиканың удуртулгазын буруудадыр хөөн бо дыңнадыгның баштайгы домаандан-на илдең.
Уургайда хөмүр-даш курлавырының четчирин, чүдүрүп чорударынга амгы үеде 47 муң тонна беленин даг-руда компаниязы дыңнаткаш, ону тус черниң чурттакчыларынга чүдүрүп бээринге хөмүр-дашты чиик өртек-биле садып алгаш, аар өртек-биле сайгарып турар сайгарлыкчылар шаптыктап турар деп сагындырган.
Кызыл хоорайда болгаш кожууннарда одаар чүүл складтары хөмүр-дашты хууда кижилерге өртек-биле (1 тонна 2220,10 рубль) садып ап турарын, чаңгыс-даа склад хөмүр-дашты садып алырының дугуржулгазын Тыва даг-руда компаниязы-биле тургуспаанын дыңнадыгда сагындырганы республиканың хоорайларының болгаш кожууннарының эрге-чагыргаларын кичээндирер ужурлуг. Бир эвес одаар чүүл складтары хөмүр-дашты дугуржулга ёзугаар садып алзын деп айтырыгны Тыва даг-руда компаниязы көдүрүп кээр болза, айтырыг улам нарыыдап болур. Республиканың одаар чүүл складтары хөмүр-дашты юридиктиг эрге-байдалдыг садып алырын негээр сорулганы “Тыва даг-руда компания” КХН бодунуң мурнунга салган деп каразып болур-дур.
Тываның хөмүр-даш рыногунда монополист Тыва даг-руда компаниязы бодунуң продукциязын улуг өртек-биле садар, хөй орулганы киирип алыр дээш, моон-даа соңгаар туржур болбайн аан. Аңаа даг-руда компаниязының база бир “чудуруу” – республикада одаар-чүүл складтарының хөмүр-даш рыногунга юридиктиг эрге-байдалы.
Тываның бодунуң байлаа хөмүр-даштың өртээн чөптүг деңнелге тудар дээш, моон соңгаар туржуру улам-на нарын болгаш берге дээрзи Тыва даг-руда компаниязының дыңнадыындан илдең-дир. Ынчалза-даа Тыва Чазак чону дээш ам-даа күжениишкинниг ажылдаар дээрзинге бүзүрел улуг.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ
белеткээн.
