ТАР-ныӊ 100 чылынга, К.С. Шойгунуӊ 100 харынга
Бо чылын Тыва Арат Республиканыӊ тургустунганындан бээр 100 чыл оюн Тывада демдеглеп эрттирип турар. ТАР-биле кады деӊге төрүттүнген, ооӊ сайзыралынга улуг үлүг-хуузун киирип келген хүндүлүг өгбевис Күжүгет Серээевич Шойгу база 100 харлап турар.
К.С. Шойгу 1921 чылдыӊ сентябрь 24-те ТАР-ның Барыын-Хемчик кожууннуӊ Кара-Хөлге төрүттүнген. Күш-ажылчы базымыныӊ эгезин чаӊгыс чер-чурттуг эжи (сөөлүнде барып чогаалчы болур) Виктор Саган-оол-биле кады «Нарын» алдын уургайыныӊ ажылчыны бооп эгелээн. Көскү күрүне ажылдакчызы, публицист, журналист болуп ажылдап чораан.
Хүндүлүг өгбевистиӊ адын Бай-Тайга кожууннуӊ Кара-Хөл ортумак школазыныӊ 75 харлаан юбилейин таварыштыр 2014 чылдыӊ сентябрь 24-те ук школага мөӊгежидип тывыскан. Чаа өөредилге чылында К.С. Шойгунуӊ адын эдилээн школада 30 башкы, 181 чаштар ажылдап, өөренип турар. Шойгу Күжүгетовичиниӊ кады төрэн дуӊмалары Калин-оол Серээевич Күжүгет, Борбак Григорьевна болгаш Чадаанада чурттап чоруур улуг уруу Светлана Күжүгетовна болгаш оларныӊ ажы-төлү-биле кезээде харылзажып турар бис. Олар школавыстыӊ күзенчиг аалчылары болуп чоруурлар. Күжүгет Серээевичиниӊ оглу, Россияныӊ Маадыры, Тываныӊ чоргааранчыг оглу, Сергей Күжүгетович Шойгу кээп шыдаваза-даа, школавыстыӊ 75 харлаан юбилейин таварыштыр улуг белээн төрелдерин дамчыштыр чоруткан.
Кижиниӊ амыдыралы авазыныӊ аа сүдүнден, өпей ырындан, ааттынган кавайындан, төрээн чуртундан, чонундан эгелээр. Кижи каяа-даа чорааш, төрээн черин сактып чоруур. Ындыг кижилерниӊ бирээзинге Күжүгет Серээевич Шойгу хамааржыр. Ол төрээн чуртунга аажок ынак, ону чүрээниӊ ханызы-биле сактып чораан. Ооӊ чуртунга ынакшылындан «Үе болгаш кижилер», «Перо черного грифа», «Танну-Тыва. Страна озер и голубых рек» деп номнары бижиттинген. Авторнуӊ «Үе болгаш кижилер» деп төөгү-публицистиг эссезиниӊ онзагайын сайгарарын оралдаштывыс.
К.С. Шойгу өскен хеминиӊ дугайында «Алаш дээрге «алдын агаш/ыяш, тайга» дээн сөс-түр. Ыдыктыг эргим черим, хемим дээн утка алаш деп сөсте сиӊген деп бодаар мен. Алаш – Хемчиктиӊ эӊ улуг адыры. Алаштыӊ каттышкан черинден Хемчиктиӊ суу калбара бээр. Тереӊи-даа дендеп баар. Төрээн хемимниӊ балык-байлаӊыныӊ, аӊ-меӊиниӊ дугайын бижиир дизимзе, хөйнү төөгүп болур мен…» деп бижип турар.
К.С. Шойгу төрээн чуртунуӊ төөгүзүн чонунга арттырып каарын кол хүлээлге деп санап чораан. Ылаӊгыя ооӊ ада-иезиниӊ чурттап чораан девискээринге турган Сукпак хүрээзиниӊ төөгүзүн делгереӊгейи-биле таныштырган. Ук хүрээзиниӊ төөгүзүн бис чүгле К.С. Шойгунуӊ чогаалдарын номчааш билип алыр бис. Сөөлүнде хүрээни узуткап каанынга бичии оол аажок хомудап турар. Сөөлүнде барып хүрээниӊ турган черин тус черниӊ чону Хүрээ деп адап алган.
К.С. Шойгу төрээн чуртундан аӊгыда, төрел чонунга аажок ынак чораан. Ону «Үе болгаш кижилер» деп номунда «Төрээн черим, төрел чонум» деп эгеде айтып турар. Ол чүгле бодунуӊ хан төрээн угун мактап биживээн. Алаш хемге төрүттүнген шупту алдар-аттыг кижилерни санап, адап, олар чуртунуӊ төлептиг оолдар, кыстары дээрзин биске таныштырып турар. Ынчангаш К.С. Шойгуну Төрээн чуртунуӊ, төрел чонунуӊ ыраажызы деп адап болур бис.
Кижи-даа, чурт-даа эрткен үелиг, төөгүлүг. Төөгү чокта эрткен үени билип ап шыдавас бис. К.С. Шойгу биске төөгүчү кижи деп база билдинер. Чүге дизе ол бодунуӊ ада-өгбезиниӊ, төрээн чуртунуӊ төөгүзүн беш салаа дег билир.
Ол бодунуӊ миннип келген үезинден эгелээш, удуртур ажылдарга ажылдап чораанын биске солуну-биле төөгүп берген. «Кандыг-даа кижиниӊ ада-төрелиниӊ ук-төөгүзүн истеп көөр болза, солун болгаш төөгүлүг кижилер көстүп кээр…» деп бижип турар. Серээ, Маай ирей, Чыдыг-оол деп адазыныӊ угу улуг өгбелеринден эгелээш, Күжүгеттерниӊ төөгүзүн база бо хүннерде бистиӊ аравыста чурттап чоруур ажы-төлү-биле бисти таныштырган. К.С. Шойгунуӊ кады төрээннеринден үш кижи күрүнеге үре-түӊнелдиг ажылдап чораан. Оон безин көөрге, ук-төөгүзү онзагай, ада-иези оларны төлептиг кижилер кылдыр кижизиткен деп чүве билдинип кээр.
«20 чүс чылда Тываныӊ алдарлыг кижилери» деп номче кирген Хертек сумузунуӊ чагырыкчызы Ананды чагырыкчыныӊ төөгүзүн делгереӊгейи-биле бижээн. Ооӊ ада-иези Ананды чагырыкчыныӊ өг-бүлези-биле кады кожа чурттап чораан болгаш, ооӊ ук-төөгүзү, амыдыралы-биле таныш чораан. Ынчангаш ук чагырыкчы К. Шойгунуӊ амыдыралынга улуг ужур-дузалыг болган. Ооӊ ачызы-биле ол моол алфавитти өөренип алган.
Даштыг-Хөлге чурттап чораан Алтай чуртундан келген делеглер деп чоннуӊ амыдыралыныӊ дугайында төөгү бистиӊ сонуургалывысты оттурган. Делеглерниӊ салгалдары Кара-Хөлде, Бай-Талда ам-даа чурттап чоруур.
Революция мурнунда Кара-Хөл улузунуӊ төөгүзүн, чуртталга байдалын автор биске ынчаар таныштырган.
Кара-Хөл суурнуӊ эге таваа Кула-Аскыр деп бичии сууржугаштан эгелээн. Оон эӊ баштай туттунган бажыӊын автор сактыр болуп турар.
Бижик билбес чорукту узуткаар, колхозтажылга деп чүүлдер Кара-Хөлге база чедип келген. К.С. Шойгу Ада-чурттуӊ Улуг дайыныныӊ үезинде дайынче барбаза-даа, харыысалгалыг ажыл-ишти бүдүрүп чораан.
Тывага болгаш ССРЭ-ге болуп турган төөгүлүг болуушкуннардан кара-хөлчүлерниӊ чыдып кагбаанын К.С. Шойгу номчукчуларга чедингири-биле дамчыткан.
Тываныӊ төөгүзүнге турган кижилер: Моңгуш Буян-Бадыргы, Хайдып Үгер-Даа, алдан-маадырлар, Сеӊгин чаӊгы, Колчак, Щетинкин-Кравченко, Иннокентий Сафьяновтуӊ болгаш оларныӊ чурттап чораан үезинде Тываныӊ салым-чолунуӊ дугайында кандыг-даа төөгүчү кижиниӊ бижээнинден артык онзагай, хөй талалыг. Түӊнеп чугаалаарга, К.С. Шойгу езулуг төөгүчү, Кара-Хөлүвүстүӊ, Тываныӊ төөгүзүн биске билдингири-биле дамчыткан мерген угаанныг улуг өгбевис. Ооӊ адын кезээде мөӊгежидип, сактып чоруур бис.
Раида КҮЖҮГЕТ,
К.С. Шойгу аттыг Кара-Хөл ортумак школазыныӊ тыва дыл башкызы.
#ТАР_ның100чылы #Төөгү #Күжүгетшойгу #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
