«Шынның» почтазындан

Ким Хүлерович Баранмаа 1941 чылдың июнь 10-да Тес-Хем кожууннуң Ү-Шынаа суурга бөдүүн арат өг-бүлениң 5 ажы-төлүнүң хеймер оглу болуп төрүттүнген. Үе-черге өөрү-биле Берт-Даг школазын дооскаш, 4 чыл шериг херээн шериг-далай флодунга эрттирген.

Чоокта үнген 46 дугаарлыг «Шын» солунда «Чүрмит-Дажы. Баштайгы солуннар. Доктаалдар» деп материалды улуг сонуургал-биле кончуг кичээнгейлиг номчудум. Карина Монгуш «Шынның» редактору тургаш, ук солуннуң эң баштайгы эрги моол дылга үнүп турган үндүрүлгелерин тыва, орус дылдарга очулдурар дуга­йында дыка чугула хемчегни планнап турганы онзагай. К.К. Монгуштуң ол кайгамчык идеязын эртемден Аяна Анай-ооловна Самдан деткип, дыка нарын ажылды эгелээш, доосканын магададым. Бо дээрге тыва журналистикага база бир ажыдыышкын, төөгүнүң арыннарын амгы салгалга таныштырар сорулга-биле дилеп тыпкан чаа чүүлдүң бир улуг базымы-дыр деп, үнелээр-дир мен.

Чоокта чаа “Шын” солунга үнген “Бирги солун кайдал?” деп эгени номчааш, дыка сонуургадым. Ук материалды “Шын” солуннуң редактору турган Карина Монгуш бижээн. Тываның эң-не улуг өгбе солунунуң бирги үндүрүлгезин дилеп тыппаанын бижип, ол солун тыпты бээр чадавас, ону тывар сорулга салдынганын хоор чондан дилээн. Кончуг шын айтырыг-дыр деп бодаар мен. Чүге дээрге эрги өгбе солуннарда төөгүнү, чаа тургустунган ТАР-ның дугайында бижимелдерни амгы үеде номчуур болза, дыка-ла солун болур ийик.

“Эки эзир тевер, элдеп куш дойлаар» деп өгбелерниң мерген угаадыында ханы утка сиңген. Бо хүннерниң байдалы-биле алырга, кызымак кижилерниң кызыл күжү, дери-биле ажаап-өстүрүп алган малын аш бөрүлерден дора оор кижилерниң сүрүп, чүдүрүп оорлааш, садып-саарып турары-дыр.

Чаа-Хөл кожууннуң Шаңчы сумузу ырак-узак тайга черде турар, орук-чирии кончуг берге оран. Ынчалза-даа ында кончуг ажылгыр, эрес-кежээ кижилер чурттап турар. Суур чаңгыс кудуктуг, оон кижилер-даа, мал-маган-даа суг ижер. Бода мал, шээр мал, аът, хаваннар өреге бүрүзүнде бар деп болур. Ол малдар кудуктан суг ижип келирге, хөйүн, чараштарын кижи магадап ханмас. Хаваннары суур иштинде хостуг оъттап, кылаштажып турар.

Эрткен чүс чылдың бежен чылдарында Совет чурттуң улуг хоорайларынга телетөптер, телестудиялар тургустунуп ажылдап эгелээн. 1960 чылдар ортаа үезинде, ылаңгыя Сибирьниң улуг хоо­райларынга телевидение масса­лыг калбак хөгжүлдени ала берген үе.

 Экии,  хүндүлүг өгбе “Шын” солу­нувустуң чаа коллективи болгаш номчукчулары. Бис күш-ажылдың хоочуннары, “Шын” солуннуң 60 чылдардан бээр номчукчулары, 70-80 чылдардан бээр бижикчилери, эрткен хүннерде парлаттынган редакторнуң би­жээн булуңунуң соон­да ам-на хос­туг тынган ышкаш, сагыш-сеткиливис өөрүп, ынак солунувусче база катап материал бижиир аргалыг апардывыс.

Кижиниң бодалы болгаш чүректе сагыш-сеткили кадык-ла чо­руур болза, амыдырал-чуртталга кезээде аас-кежиктиг болур”– деп, Бай-Тайганың эмнелге ам­булаториязының улуг терапевт эмчизи  Любовь Бараатовна чаңгыс черде ажылдап турар эш-өөрүнге бо-ла чугаалап олурар. Ол 1991 чылда Красноярскиниң эмчи университедин дооскан. Баштайгы ажыл-ишчи базымнарын Таңды кожууннуң төвү Бай-Хаактың төп эмнелгезинге туберкулез салбырынга эгелээн.