«Шынның» почтазындан

Бистиң республиканың культура болгаш уран чүүлүнүң хоочуну, “Хүндүткелдиң демдээ” орденниң, “Күш-ажылга шылгарал дээш” мдальдың, “Бот-тывынгыр уран чүүлге чедиишкиннери дээш” хөрек демдээниң болгаш “Тыва Республиканың культуразының тергиини” хүндүлүг аттың эдилекчизи Р.М. Сат январь 1-де 70 харлаар. Улуг юбилейиниң бүдүүзүнде Раиса Монгушовна-биле ужуражып чугаалаштым.

Эрзин кожууннуң Нарын сумузунда «Уургай» КБК-ның даргазы Батаа Кунгаа эрткен чүс чылдың 90 чылдарындан тура тыва уксаалыг өшкү малды өстүрүп көвүдедир, шинчилээр, ооң дүгүн болбаазырадыр, малдың чаа породазын уксаажыдар ажылдарны чорудуп келген хоочун малчын. Батаа Бууевич хөй чылдар дургузунда кылып чоруур ажыл-ижинге хамаарыштыр ону дүвүредип чоруур айтырыгларын «Шын» солуннуң номчукчулары-биле үлешкен.

2021 чыл — Тываның тѳѳгүзүнде юбилейлиг чылдар-биле онзагай чыл. ТАР-ның 100 чыл ою, Ѳѳредилге яамызының 80 чыл ою, Тожу кожууннуң ѳѳредилге килдизиниң 80 чыл ою, Тожу кожууннуң алдарлыг Азас ортумак школазы (амгы үеде Адыр-Кежиг ортумак школазы) тургустунганындан бээр мугур чеден чыл оюн бо чылын демдеглеп эрттирип турар. Тѳѳгүге балаттынмас солун арыннарны хѳй-хѳй ѳѳреникчилер, башкылар, удуртукчулар, ажылчыннар арттырып каан.

Январьның 11-де Тываның В.М. Халилов аттыг күрүне филармониязынга чырыкче чаа үнген номнуң баштайгы таныштырылгазы болган. Ол дээрге Тыва Республиканың алдарлыг артизи Аяс Данзырынның чогаадыкчы ажыл-амыдыралынга тураскааткан “Чүрээм үнү, чүрээм согуу чүгле сенде…” деп ному-дур. Акаа чоннуң чоргааралы болу берген ыраажы оглу 2005 чылда орук айыыл-халавынга таварышкаш, амы-тынындан чарылганын канчап уттур боор. Аяс Данзырынның мөгейикчилеринге, чаңгыс чер-чурттугларынга, уран чүүлге ынак бүгү чонувуска ол улуг чидириг болганы чугаажок.

Бо эрги чурукту көрүп кааш, ынчангы студент чораан эш-өөрүмнү сактып, ажы-төлдери сонуургап көөрлер боор деп бодал-биле чоруттум. Чуруктуң артында «Кызыл. Азияның төвү. 1965 чыл» деп бижээн. Ынчан бо чурукту май байырлалдарынга уткуштур «Шын» солунга үндүрген. Чурукту ынчан «Шын» солун редакциязынга ажылдап турган акым Окан-оол Намчылак үндүрген чүве.

Амбын ноян Өлзей-Очур баштаан дүжүметтерниң дарлалы Тыва черге аажок кадыг-дошкун турган. 1883-1885 чылдар үезинде ядыы чонну бастып дарлаары эмин эрткен үе турган. Ындыг байдалды анаа-ла көрүп олурар эвес, тыва чоннуң эрес-кашпагай бурунгаар көрүштүг оолдары Самбажыкка баштадып алгаш, ча-согун, хылыш-моңун туткаш, хосталга дээш тура халышканнар. Олар дарлакчыларның 9 эриизи – күштүг хоойлузундан коргуп, дадай дивээннер. Дүжүметтер самбажыктардан коргуп эгелээннер. Олар моол дүжүметтерден дуза дилээр ужурга таварышканнар.

1966 чыл. Тываның төөгүзүнге бир онзагай, ужур-уткалыг болуушкун – Кызылдың телестудиязының ажылдап эгелээни. Ол чылдарда тыва кижиниң амыдыралынга хамаарышкан бүгү-ле чүүл: тудуг, орук, колхоз, совхозтарның ажыл-агыйы, бүдүрүлге черлери, көдээ суурлар, кудумчулар дээн чижектиг, кандыг-ла-бир чаа эгелээшкин, ажыдыышкын ыяап-ла бир-ле улуг болуушкунга тураскааттынып турган.

Чазак Баштыңының ачазы – мээң башкым, төөгү башкызы кижи чүве. Кончуг-даа шыырак эртем-билиглиг башкывысты чаңгысклассчылар ам-даа аравыста сактып, чугаалажып чоруур бис. Ол Чадаана хоорайның № 1 школазынга эрткен вектиң 1960 чылдар үезинде башкылап ажылдап чораан.

Алыс төрүмелинден салым-чаяанныг удуртукчу, Тываның улуг мөгези, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Монгул-оол Биче-оол Кыргыс оглу эки мөзүлүг кижи чораан.

Кижи чырык чер кырынга бодарап төрүттүнгеш, амыдырал-чуртталганың оруун ажыдып, эртем-билиг чедип, өг-бүле туткаш, ажыл-агыйже шымнып кире бээр. Үелер, чылдар дүргени-биле эрте бээр, 70 хар чеде бергенин безин кижи билбейн баар-дыр. “Бо улуг байырлалды демдеглээр-дир, ачай!” — деп, уругларым болгаш өөм ишти санал киирерге, деткидим.